گیاهان دارویی هزاران سال است که بهعنوان منابع حیاتی ترکیبات درمانی مورد استفاده قرار میگیرند. بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO) حدود ۸۰ درصد از جمعیت جهان به طب سنتی متکی هستند که بیشتر آن از گیاهان دارویی منشأ میگیرد. افزون بر اهمیت دارویی، گیاهان دارویی نقشی اساسی در رفاه فرهنگی، معنوی و اقتصادی جوامع سراسر جهان دارند.
با این حال، این منابع ارزشمند با تهدیدهای فزایندهای از سوی تغییرات اقلیمی مواجه هستند. از تغییر در الگوهای بارندگی گرفته تا نوسانات شدید دما، از بین رفتن زیستگاهها و تغییرات اقلیمی؛ تهدیداتی مستقیم و غیرمستقیم برای پراکنش، فیزیولوژی و بقای فلور دارویی ایجاد میکنند. با وجود این ظرفیتهای ارزشمند، چالشهایی مانند خشکسالی، نبود زنجیره کامل تولید و فروش فلهای محصولات، مانع بهرهبرداری کامل از این ظرفیت شده است.
امروزه تغییرات اقلیمی بهعنوان یکی از عوامل اصلی کاهش تنوع زیستی در جهان شناخته میشود. تغییرات دما و بارندگی، افزایش خشکسالی و سیلاب، تغییر زمان رشد و افزایش سطح آب دریاها همگی فشارهای شدیدی بر گونههای گیاهی وارد میکنند.
اکنون این پرسش مطرح است که تأثیر تغییرات اقلیم و خشکسالی برای گیاهان دارویی که دامنه بومشناسی محدود و توانایی پراکنش اندکی دارند، یا در مناطق جغرافیایی کوچک و خاصی رشد میکنند، چگونه است؟
در این باره با دکتر محمدحسین لباسچی، پژوهشگر گیاهان دارویی و دانشیار بخش تحقیقات گیاهان دارویی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور به گفتوگو نشستیم که در ادامه میخوانید.
استانهای پیشتاز در زمینه تولید گیاهان دارویی کداماند؟
در واقع همه ایران قابلیت تولید گیاهان دارویی را دارد، اما بعضی استانها در تولید صنعتی پیشرو هستند. به عنوان نمونه خراسان رضوی که پیشتاز در تولید گیاهان دارویی است -زعفران، زرشک، انار، عناب و زیره سبز- فارس با اقلیمهای متنوع -از سردسیری تا گرمسیری- و مناطقی مثل داراب و لایزنگان با ۵ هزار هکتار گلمحمدی در شرایط دیم رشد میکنند. استانهای آذربایجان، اصفهان، همدان، کرمانشاه و دیگر استانهای مرکزی و غربی هم در حوزه گیاهان دارویی به ویژه گلمحمدی فعالیت خوبی دارند.
در مناطق شمالی کشور -گیلان و مازندران- به دلیل برنجکاری، امکان رشد اقتصادی گیاهان دارویی کمتر است، ولی در ارتفاعات ییلاقی مثل برقان، جهاننما، ارتفاعات هزارجریب بهشهر، کیاسر و درازنو کردکوه شرایط بسیار مناسبی برای کشت گیاهان دارویی از جمله زعفران، مرزه، آویشن و گل محمدی وجود دارد.
حتی استانهای چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد نیز طی دهه اخیر به تولید گیاهان دارویی روی آوردهاند. به طور کلی استانهایی که امکانات کشاورزی بیشتر و کشاورزان فعالتری داشتهاند، در تولید گیاهان دارویی- تولید با رویش متفاوت است- پیشتازتر بودهاند. گیاهان دارویی بخش مهمی از کشاورزی کشور هستند و اگر علم، تجربه، و شناخت اقلیم در کنار هم قرار گیرد، میتوان از آنها هم بهره اقتصادی و هم ارزش دارویی و صادراتی بالایی گرفت.
تغییرات اقلیم چه تأثیری بر گیاهان دارویی داشته است؟
در کشور ایران حدود ۷ هزار و ۵۰۰ تا ۸ هزار گونه گیاهی وجود دارد که حدود یکسوم آنها یعنی حدود ۲ هزار و ۵۰۰ گونه، گیاهان دارویی هستند. این گیاهان از نظر سازگاری تفاوتی با گونههای طبیعی دیگر ندارند و نسبت به شرایط مختلف اقلیمی -پرباران، کمباران، خشکی و…- واکنشهای متفاوتی نشان میدهند.
این گیاهان معمولاً در مناطق پرباران رشد خوبی دارند و زادآوریشان مناسب است؛ در مناطق خشک رشدشان محدودتر میشود، اما از بین نمیروند. برخی گونهها به خاطر چرای زیاد یا برداشت بیرویه انسان به مناطق سختگذر کوهستانی پناه میبرند. مثلاً انواع مرزههای دارویی که قبلاً در جنوب استان لرستان و حوالی اندیمشک یا دهلران رویش داشتند، به کوهها و صخرهها مهاجرت کردهاند تا از خطرات حفظ شوند.
حتی در شرایط آتشسوزی هم بسیاری از این گونهها از بین نمیروند؛ چون بخشی از آنها در بانک ژن خاک باقی میمانند و پس از پایان آتشسوزی، رشد دوباره و حتی بهتر دارند، چون مواد غذایی حاصل از سوختن مواد آلی برایشان مفید است.
آیا گیاهان دارویی در برابر خشکسالی و تغییر اقلیم مقاومتر از سایر گیاهان هستند؟
بله، این مورد کاملاً جنبه علمی دارد. گونههای اصلاحشده معمولاً وابسته به شرایط خاص هستند - باید مقدار معینی آب، کود و زمان مشخص برای کاشت و برداشت رعایت شود - در غیر این صورت بهشدت آسیب میبینند. اما گونههای طبیعی و بومی خودشان را با شرایط سازگار میکنند. شاید عملکرد آنها از نظر کمیت کاهش یابد، ولی کیفیت مواد مؤثره معمولاً افزایش مییابد. این سازگاری ذاتی طبیعت است.
طبیعت را اگر درست بشناسیم، میتوانیم گونهها را بر اساس ارتفاع، نور، خاک و اقلیم درست انتخاب کنیم. مثلاً چهارمحال که ارتفاع زیاد و نور مستقیم دارد باید گونههای نورپسند کشت شوند، ولی در شمال کشور که نور پخش داریم گیاهانی مانند نعنا و زنجبیل که برگدار هستند عملکرد بهتری دارند، برعکس، گیاهان گلدار و دانهدار هم در ارتفاع خوب عمل نمیکنند مگر تراکم کاشت را کاهش دهیم. به هر حال با تنظیم شرایط میتوانیم گونههایی را انتخاب کنیم که از آنها نتیجه اقتصادی بگیریم.
روشهای علمی در کاشت و برداشت گیاهان دارویی چقدر تأثیرگذار است؟
علم در کاشت، داشت، برداشت و فراوری گیاهان دارویی بسیار حائز اهمیت است. به عنوان نمونه خشک کردن گیاهان دارویی باید در سایه و با حرارت پایین انجام شود. اگر زیر آفتاب خشک شوند - مثلاً گل محمدی یا آویشن - ماده مؤثرهشان از بین میرود، حتی رنگ گل هم تغییر میکند.اگر همه مراحل - انتخاب گونه، مکان، زمان کاشت، مکانیزاسیون، کوددهی و برداشت - علمی انجام شود، عملکرد ممکن است از یک تن به ۵تن در هکتار افزایش یابد و ماده مؤثره گیاه نیز بیشتر شود. به ویژه در برداشت و خشک کردن باید دقت زیادی شود، چون خشک کردن نامناسب میتواند تمام کیفیت گیاه دارویی را از بین ببرد.
میزان ضایعات گیاهان دارویی در کشور چقدر برآورد میشود؟
به طور کلی اگر درست عمل شود ضایعات گیاهان دارویی بسیار کم است، اما در برخی موارد مثل خشک کردن نادرست گلمحمدی، ضایعات قابل توجهی ایجاد میشود. با این حال در مقایسه با محصولات زراعی و صیفیجات مثل سیبزمینی یا گوجه که تا ۴۰ یا ۵۰ درصد ضایعات دارند، گیاهان دارویی ضایعات ناچیزی دارند و بسیاری از فعالان این حوزه روشهای صحیح صنعتی یا سنتی را میدانند.
کدام استانها از دانش علمی برای تولید گیاهان دارویی استفاده میکنند؟
در این زمینه استان فارس را مثال میزنم، چون کشاورزان آن از هوش و دانش خوبی برخوردارند. در خراسان رضوی به خصوص در مناطق سبزوار و نیشابور، کشاورزان در کشت زیره سبز بسیار دقیق عمل کرده و میزان آب را رعایت میکنند. اگر به آبیاری بیش از حد توجه نکنند، گیاه دچار بیماری فوزاریوم میشود و خراب خواهد شد؛ بنابراین یاد گرفتهاند که در اوایل بهار آب زیاد ندهند و زعفران را بیش از سه مرتبه آبیاری نکنند.
در استانهای همدان و نهاوند، رازیانهها و گشنیزهای باکیفیتی تولید میشود و همچنین شیرینبیانهای بسیار مرغوب به عمل میآید. در غرب اصفهان نیز آویشنهای عالی با نیاز آبی و کود محدود تولید میشود و کیفیت بالایی دارد.
اخیراً کشاورزان مناطق خراسان، بندرعباس و بوشهر از گونههای پیوندی گیاه «عناب» استفاده میکنند. این گیاه در اصل وحشی و بومی جنوب کشور است، ولی گونههای پیوندی وارداتی از هند و پاکستان عملکرد و اندازه بسیار بالاتری دارند. این نشانه رشد علمی کشاورزان کشور ماست.
در خراسان جنوبی باغهای زرشک از نمونههای بسیار موفق هستند. کشاورزان آنجا استادانه یاد گرفتهاند چگونه زرشک را پرورش دهند، چه اندازه آب و کود مصرف کنند و فراوری صحیح انجام دهند. کارخانههای خوبی برای فراوری زرشک در خراسان جنوبی فعال شده و این گیاه به یکی از گونههای شاخص و اقتصادی کشور تبدیل شده است.
در استانهایی مانند چهارمحال و بختیاری نیز کشاورزان به اهمیت ارزش افزوده توجه دارند. وقتی میبینند از یک هکتار زمین میتوانند یکتن گندم برداشت کنند که ارزش آن حدود ۲۰ میلیون تومان است، ترجیح میدهند از همان زمین آویشن برداشت کنند که یکتن آن حدود ۴۰۰میلیون تومان ارزش دارد. همین اختلاف موجب میشود کشاورزان با علم و دقت بیشتری به کاشت، داشت، برداشت و فراوری گیاهان دارویی بپردازند.البته باید گفت وزارت جهاد کشاورزی در معرفی بهترین گونهها و ترویج روشهای صحیح کاشت، مقداری کمکاری دارد. مسئولان فنی باید کشاورزان را کاملاً توجیه کنند تا بدانند چه گونهای را انتخاب کنند، چه مقدار کود بدهند و چگونه خشک و فراوری کنند. متأسفانه بیشتر کشاورزان هنوز از دانش بومی خود استفاده و کمتر آموزشهای فنی دریافت میکنند.
چالشهای ناشی از تغییرات اقلیمی در حفاظت از گیاهان دارویی چیست؟
همان طور که عرض کردم گیاهان دارویی با شرایط اقلیمی سازگار هستند. این گیاهان خودشان با خشکسالیها تطبیق پیدا میکنند؛ ما باید شرایط محیطی را تنظیم کنیم. اگر خشکیهای ممتد حادث شود، گیاهان دارویی خود را با شرایط جدید وفق میدهند. وظیفه ما این است که گونههایی را معرفی کنیم که در مناطق کمباران بتوانند سازگار باشند.من حدود ۴۰سال در حوزه دیمکاری فعالیت دارم. ۲۰ سال نخست در دیمکاری گندم و جو بودم و از سال ۱۳۸۰ به دیمکاری گیاهان دارویی وارد شدم. تجربه نشان داده دیمکاری گیاهان دارویی و سازگاری آنها با کمآبی بسیار بهتر از دیمکاری گندم و جو است.
گندم و جو اصلاح شدهاند و اگر یک یا دو سال باران نبارد، میزان محصول بسیار کاهش مییابد، در حالی که گیاهان دارویی چون از طبیعت و کوهستان آمدهاند و داریم آنها را اهلی میکنیم، نیاز زیادی به بارش ندارند.
در شرایط دیم میتوان گیاهانی پرورش داد که با خشکسالی سازگار باشند و همزمان محصول مناسب بدهند. در طبیعت نیز وقتی چند سال خشکسالی حاکم میشود و ظاهراً گونهها از بین رفتهاند، با نخستین بارندگی دوباره جوانه میزنند؛ چون بذرها در خاک باقی ماندهاند. این پدیده را «بانک بذر خاک» میگویند.
آیا شیوه کشت بر کیفیت و کمیت گیاهان دارویی اثر دارد؟
بله. انتخاب گونه مناسب برای منطقه مهمترین عامل است. مثلاً نباید گیاه نورپسند مثل آویشن را نزدیک دریا بکاریم؛ باید در مناطق مرتفع کشت شود تا نور کافی دریافت کند.ا به طور مثال در کشت دیم، باید زمانبندی دقیق انجام شود. مثلاً اگر دو روز پیش از بارندگی گیاه را بکاریم و باران پس از آن بیاید، بهترین نتیجه را میدهد. اما اگر دو روز تأخیر شود، ممکن است کل فصل کاشت از دست برود. این نشان میدهد علم و شناخت دقیق طبیعت در کشت دیم گیاهان دارویی بسیار حیاتی است.مثلاً زعفران اگر بیشتر از سه بار در سال آب داده شود، خراب میشود. در تابستان اگر تصور کنیم خشک شده و بخواهیم آب بدهیم، پیاز زعفران میگندد و از بین میرود. از این رو باید اذعان کرد آشنایی با نیاز گیاه میتواند عملکرد کاشت را بهبود بخشد.
نظر شما