اسلام در ونزوئلا، برخلاف تصور رایج از یک آیین وارداتی، حاصل قرنها جابهجایی انسانی، انطباق اقتصادی و نهادسازی تدریجی است؛ مسیری که از حضور خاموش بردگان مسلمان در دوران استعمار آغاز شد، با مهاجرت تجار عرب در قرنهای نوزدهم و بیستم شتاب گرفت و امروز در قالب مساجد شاخص، نهادهای آموزشی و شبکههای اقتصادی حلال، به بخشی پایدار از هویت اجتماعی و فرهنگی این کشور آمریکای لاتین تبدیل شده است.
برخلاف سایر جریانهای مهاجرتی اروپایی که از حمایت برنامههای دولتی اسکان بهرهمند بودند، استقرار جوامع مسلمان در خاک ونزوئلا فرآیندی ارگانیک بوده که تحت تأثیر تلاطمهای ژئوپلیتیک منطقه شام (مدیترانه شرقی) و تقویت شبکههای حمایتی خانوادگی شکل گرفته است. از ریشههای دور دوران استعمار، که با گسست و سرکوب مذهبی همراه بود، تا ساخت بناهای شاخص معماری مانند مسجد «ابراهیم ابراهیم» در کاراکاس، اسلام از یک آیین پنهانی یا خانگی به مؤلفهای حیاتی در تنوع دوفرهنگی ونزوئلا تبدیل شده است.
۱. مبانی تاریخی و پیشینه دوران استعمار
تحلیل تاریخی ایمان اسلامی در ونزوئلا نشاندهنده فاز اولیهای از حضور گسسته است که قرنها پیش از جریانهای مهاجرتی مدرن رخ داده است. این دوره استعماری با ورود افرادی مشخص میشود که اگرچه مسلمان بودند، اما ناچار به فعالیت در چارچوب قانونی و اجتماعی بودند که انحصار کاتولیک را دیکته میکرد.
تجارت بردهداری و ورود اجباری
شواهد مردمشناسی نشان میدهد که اولین حاملان آیین اسلام در ونزوئلا، بردگانی بودند که از مناطق شمال و غرب آفریقا آورده شدند. این افراد که عمدتاً از مغرب و مناطق تحت نفوذ جنوب صحرا بودند، مناسک و باورهایی را معرفی کردند که به طور سیستماتیک توسط دادگاههای تفتیش عقاید (Inquisition) و ساختارهای کنترل کلیسایی اسپانیا سرکوب شد. مکانیسم سرکوب چنان مؤثر بود که این گروهها مجبور شدند مناسک عمومی خود را ترک کنند، امری که منجر به ادغام اجباری در آیین کاتولیک شد. در نتیجه، هیچ تداوم نسلی یا نهادی بین این نخستین مسلمانان آفریقایی و جامعه معاصر شکل نگرفت.
موریسکوها و مهاجران مغربی در سواحل مرکزی
دومین حضور اسلامی در دوران استعمار، جنبش «موریسکوها» بود؛ مسلمانان شبهجزیره ایبری که پس از بازپسگیری اسپانیا (Reconquista) به ظاهر به مسیحیت گرویده بودند و در جستجوی پناهگاه یا فرصتهای جدید به مستعمرات فراسوی دریاها سفر کردند. این جمعیتها عمدتاً در سواحل مرکزی ونزوئلا مستقر شدند و از تجربیات خود در تجارت دریایی و دریانوردی بهره بردند. با این حال، سلطه مذهبی آن زمان مانع از ساخت مکانهای عبادی یا آموزش رسمی ایمان شد و ریشههای فرهنگی آنها با گذشت دههها کمرنگ گردید.
۲. مهاجرت بزرگ از منطقه شام: قرن ۱۹ و ۲۰
شکلگیری جامعه مسلمان فعلی ونزوئلا ریشه در فروپاشی نظم اجتماعی و اقتصادی منطقه شام تحت سلطه امپراتوری عثمانی در اواخر قرن نوزدهم دارد. این جریان مهاجرتی که شامل لبنانیها، سوریها و فلسطینیها بود، پایههای یک نخبگان تجاری جدید را بنا نهاد.
فروپاشی عثمانی و منشأ لقب «ترک»
در دهه ۱۸۶۰ و به ویژه پس از جنگ جهانی اول، سرزمین تاریخی «سوریه بزرگ» (شامل لبنان، سوریه، فلسطین و اردن فعلی) با بحرانهای جمعیتشناختی و آزار و اذیتهای مذهبی روبرو شد که منجر به مهاجرت دستهجمعی ساکنان آن گشت. این مهاجران به دلیل سفر با گذرنامههای صادر شده توسط امپراتوری عثمانی، به اشتباه توسط مردم ونزوئلا «ترک» (Turco) نامیده شدند؛ لقبی که اگرچه نادرست بود، اما به نشانهای از هویت اجتماعی و اقتصادی در تخیل ملی تبدیل شد. اکثریت این پیشگامان جوانان مجرد بودند که اگرچه بخش بزرگی از آنها مسیحی بودند، اما اقلیت پایداری از مسلمانان سنی، شیعه و دروزی نیز آنها را همراهی میکردند که اخلاق کاری و قناعت را با خود به همراه آوردند.
خانوادههای پیشگام و نخستین سکونتگاهها
سال ۱۸۸۲ نقطه عطفی با ورود برادران «خولیان و آلخاندرو دیوو» به سواحل جزیره مارگاریتا بود و پس از آن «آصف دائو دائو» وارد پورتو کابیو شد. این پیشگامان در کشوری که تحت تأثیر پیامدهای جنگ فدرال بود، مستقر شدند. ادغام این خانوادهها فوری نبود؛ آنها با آب و هوای سخت و فرهنگ روستایی روبرو شدند که در ابتدا با بدگمانی به آنها مینگریست. با این حال، خانوادههایی نظیر سالدیویا، رائیدی و فادول به سرعت شبکههای حمایتی ایجاد کردند که اجازه ورود بستگان جدید را در فرآیند مهاجرت زنجیرهای فراهم کرد.
۳. مدل اقتصادی «کوتِرو»: از دستفروشی تا انباشت سرمایه
توسعه اقتصادی مسلمانان در ونزوئلا از طبقات فروتر تجارت خرد سیار آغاز شد. این پدیده که به عنوان «کوتِرو» (Cotero) شناخته میشود، موتور اصلی تحرک اجتماعی صعودی آنها بود.
استقلال کاری و فروش اعتباری
ویژگی بارز مهاجران عرب-مسلمان، بیمیلی آنها به کار تحت فرمان کارفرمایان محلی بود. آنها استقلال کامل را ترجیح میدادند و با استفاده از وامهای کوچک، کالاهایی را برای فروش شخصی تهیه میکردند. اصطلاح «کوتِرو» از بستههای پارچهای (Cote) گرفته شده بود که آنها بر دوش میکشیدند و در روستاهای دورافتاده به فروش میرساندند. این گروه سیستم نوآورانه فروش اعتباری یا قسطی (Fiado) را معرفی کردند که گردش پول را در مناطقی که پیش از آن بر پایه خودکفایی یا تهاتر فعالیت میکردند، پویا کرد. قناعت مفرط این مهاجران به آنها اجازه میداد تا با وجود زندگی ساده، سرمایههای قابل توجهی را پسانداز کرده و در بانکهای ملی سپردهگذاری کنند.
تثبیت در «ترکیه کوچک» کاراکاس
با انباشت سرمایه، فروشندگان سیار به صاحبان فروشگاههای ثابت تبدیل شدند. در کاراکاس، این فرآیند در مناطقی مانند «کامینو نوئوو» متمرکز شد و آنچه کرونیکاهای شهری «ترکیه کوچک (La Turquería) » نامیدند، شکل گرفت. این فروشگاهها با ساعات کاری طولانی و استراتژیهای فعال جذب مشتری، از رقبای محلی متمایز بودند.
۴. رونق نفتی و موج دوم مهاجرت (۱۹۴۰-۱۹۶۰)
تبدیل ونزوئلا به یک قدرت انرژی جهانی در اواسط قرن بیستم، مانند آهنربایی برای نسل جدیدی از مهاجران خاورمیانه عمل کرد که به دنبال ثبات سیاسی و اقتصادی در حال گسترش بودند.
سیاستهای درهای باز و توسعه صنعتی
تحت دولت «مارکوس پرز خیمنز»، ونزوئلا سیاست مهاجرتی گزینشی را اتخاذ کرد که از جمعیتهای دارای توانایی حرفهای یا تجاری استقبال میکرد. بین سالهای ۱۹۴۸ تا ۱۹۵۸، حدود ۳۰۰۰ مهاجر لبنانی جدید وارد شدند و به دنبال آنها جریان مستمری از سوریها و فلسطینیها که از بیثباتیهای پس از جنگ جهانی دوم میگریختند، به این کشور آمدند. این مرحله نشاندهنده جهش از تجارت خرد به صنایع سنگین و خدمات بود.
پدیده حرفهایسازی
یک جنبه حیاتی از این توسعه، تمرکز بر تحصیل نسل دوم و سوم بود. تا اواخر دهه ۷۰ میلادی، تخمین زده میشد که ۹۸٪ فرزندان مهاجران عرب به دانشگاهها راه یافتهاند و در مشاغل آزاد و مدیریتهای عالی دولتی ادغام شدهاند. این تحرک اجازه داد تا جامعه مسلمان نه تنها بر تجارت مسلط شود، بلکه نمایندگی قابل توجهی در سیاست، پزشکی و مهندسی ملی داشته باشد.
۵. جمعیتشناسی و توزیع منطقهای در قرن ۲۱
جامعه مسلمان در ونزوئلا، اگرچه در مقایسه با اکثریت کاتولیک در اقلیت است، اما دومین جامعه پرجمعیت در آمریکای لاتین پس از آرژانتین محسوب میشود. مرکز تحقیقات پیو جمعیت آنها را در سال ۲۰۱۰ حدود ۹۰,۰۰۰ نفر برآورد کرد که به گفته رهبران جامعه، این رقم در حال افزایش است.
موزائیک قومی مردم ونزوئلا
اگرچه پایه جمعیت مسلمان از تبار عرب (لبنانی، سوری و فلسطینی) است، اما منظر جمعیتشناختی در دهههای اخیر به طور قابل توجهی متنوع شده است و شامل مهاجرانی از مصر، عراق، پاکستان، هند و اندونزی و همچنین کشورهای آفریقایی است. یک پدیده جدید و با اهمیت، رشد «مسلمانان بومی» (Criollos) است؛ برآورد میشود که تا سال ۲۰۲۰ بیش از ۳۰۰۰ ونزوئلایی بدون تبار عرب به اسلام گرویدهاند.
مراکز منطقهای با تراکم بالا
توزیع جغرافیایی اسلام در ونزوئلا به الگوهای موفقیت تجاری و فرصتهای صنعتی پاسخ میدهد. در حال حاضر ۱۵ بنای اسلامی (۹ مسجد رسمی و ۶ مرکز اجتماعی انطباقیافته) در ۱۰ ایالت کشور توزیع شدهاند.
جزیره مارگاریتا: میزبان یکی از پویاترین تمرکزهای مسلمان به دلیل مزایای اقتصادی «بندر آزاد» است. در شهر «پورلامار»، ادغام فرهنگی چنان عمیق است که استفاده از حجاب و نمایش آیات قرآن در فروشگاهها امری عادی و مورد احترام است.
پونتو فیخو: تأسیس مسجد در این شهر در سال ۲۰۰۸ پاسخی به رشد جمعیت عرب در منطقه آزاد صنعتی بود. این جامعه در زمان فاجعه پالایشگاه «آمواای» در سال ۲۰۱۲، با تبدیل مسجد به مرکز اصلی جمعآوری کمکها، ادغام شهروندی خود را ثابت کرد.
۶. معماری مقدس: مسجد کاراکاس به عنوان نقطه عطف قارهای
بارزترین نماد حضور اسلامی در ونزوئلا، مسجد «شیخ ابراهیم بن عبدالعزیز آل ابراهیم» در منطقه «کبرادا هوندا» کاراکاس است. ساخت آن بین سالهای ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۳ نشاندهنده دستاوردی فنی و بیانیهای از جامعهای است که خود را بخشی جداییناپذیر از پایتخت ملی میداند.
مشخصات فنی: این بنا با مساحت ۵۰۰۰ متر مربع، از سبک معماری عثمانی پیروی میکند.
مناره: با ۱۱۳ متر ارتفاع، رکورد بلندترین مناره در آمریکای لاتین و نیمکره غربی را در اختیار دارد.
ظرفیت: سالن اصلی گنجایش ۳۵۰۰ نمازگزار را دارد و شامل نیمطبقهای اختصاصی برای زنان است.
کارکرد اجتماعی: این مجتمع شامل کتابخانه اسلامی، سالنهای کنفرانس، امکانات ورزشی و سالن مخصوص غسل و آمادهسازی متوفیان طبق مناسک اسلامی است.
۷. آموزش و نهادینهسازی رهبری
حفظ هویت اسلامی در محیطی عمدتاً مسیحی مستلزم تلاشی مستمر در حوزههای آموزشی بوده است. «مدرسه ونزوئلایی-اسلامی» که در سال ۱۹۷۶ تأسیس شد، یکی از قدیمیترین نهادهای آموزشی جامعه در کاراکاس است که برنامه درسی ملی را با ارزشهای اسلامی و آموزش زبان عربی تلفیق میکند. در جزیره مارگاریتا نیز «واحد آموزشی اسلامی-ونزوئلایی» (تأسیس ۲۰۰۷) سیستمی کامل از پیشدبستانی تا دبیرستان را با تمرکز بر دوزبانگی ارائه میدهد.
۸. اقتصاد اسلامی و صنعت حلال
تأثیر اقتصادی مسلمانان در ونزوئلا از مقیاس کوچک به نفوذی سیستماتیک تکامل یافته است. ونزوئلا شروع به کاوش در پتانسیل «صنعت حلال» کرده است که در سطح جهانی بازاری تریلیون دلاری را شامل میشود. شرکتهای ونزوئلایی فرآیندهای صدور گواهی حلال را برای تضمین انطباق محصولات خود (به ویژه گوشت و فرآوردههای نانی) با قوانین اسلامی آغاز کردهاند تا صادرات به مقصد خاورمیانه و آسیا را تسهیل کنند.
۹. بستر ژئوپلیتیک و دیدپذیری فعلی (۲۰۲۴-۲۰۲۵)
در سالهای اخیر، جامعه مسلمان به دلیل روابط دیپلماتیک نزدیک دولت با کشورهایی نظیر ایران و ترکیه، دیدپذیری سیاسی بیسابقهای یافته است. در دوره ۲۰۲۴-۲۰۲۵ جامعه، فعالیتهای مذهبی فعالی داشته است؛ از جمله جشنهای رمضان ۲۰۲۵ که با پیامهای رسمی همبستگی از سوی وزارت خارجه ونزوئلا همراه بود.
مسیر تحول اسلام در ونزوئلا گواهی بر توانایی انسان برای ساخت هویت در نقطه تلاقی جهانهاست. از آغاز مبهم دوران استعمار تا شکوه مسجد کاراکاس، این جامعه اخلاق کاری مبتنی بر پسانداز، همبستگی خانوادگی و استقلال تجاری را به نمایش گذاشته است که به آنها اجازه داده حتی در دشوارترین شرایط شکوفا شوند. اسلام در ونزوئلا یک آیین بیگانه نیست؛ بلکه مؤلفهای جداییناپذیر از تاریخ ملی است که به ارائه دیدگاه خود مبنی بر اعتدال، صلح و شکوفایی برای آینده کشور ادامه خواهد داد.
نظر شما