امروز که سامرا در سوگ دهمین خورشید امامت، حضرت امام علی‌النقی الهادی(ع) غرق در اندوه است، میراث کلامی آن امام همام بیش از هر زمان دیگری راه‌گشا و هدایتگر است. امامی که هادی امت بود و در حصار تنگ و تاریک ظلم عباسیان، چراغی از معرفت ناب برافروخت که تا ابدیت بر تارک اندیشه شیعی خواهد درخشید.
آن چراغ، زیارت جامعه کبیره است؛ نه یک دعا یا زیارت‌نامه صرف که منشوری ابدی و دایره‌المعارفی جامع از امام‌شناسی است. امام هادی(ع) با این هدیه آسمانی، به شیعیان آموخت چگونه به قله‌های رفیع معرفت امام بنگرند و جایگاه حقیقی حجت‌های الهی را به عنوان خزانه‌داران علم خدا، محل نزول امر الهی و محورهای عالم هستی درک کنند. در سالروز شهادت جانسوز آن حضرت و برای فهم عمیق‌تر این اقیانوس بی‌کران معرفت که از لسان مبارک ایشان جاری شده، پای کلام نافذ آیت‌الله حسین گنجی اشتهاردی، استاد برجسته دروس خارج و سطوح عالی حوزه علمیه نشسته‌ایم تا غبار از ذهن بزداییم و با نگاهی نو، به این میراث ماندگار بنگریم.

خزانه‌داران علم الهی؛ نخستین اصل جامعه کبیره

زیارت جامعه کبیره، این یادگار امام هادی(ع) با کدام اصل اساسی، باب معرفت امام را به روی ما می‌گشاید؟
‏آیت‌الله گنجی اشتهاردی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: اولین و عظیم‌ترین اصلی که شیعه به آن مفتخر است و در سراسر زیارت جامعه کبیره موج می‌زند، اصل علم مطلق و انحصاری اهل‌بیت(ع) است. علم به اولین و آخرین، علم به تمام حقایق هستی، احکام، عقاید و سبک زندگی، تنها در این مکتب یافت می‌شود. این همان حقیقتی است که امام هادی(ع) ما را به شهادت آن فرامی‌خواند، آنجا که می‌گوییم شما «خُزَّانَ الْعِلْمِ» خزانه‌داران علم الهی هستید. این یک ویژگی بی‌بدیل است که حتی مخالفان نیز ناخودآگاه به آن اذعان کرده‌اند.
دشمنان امام هادی(ع) توانستند جسم مطهر ایشان را در سامرا به شهادت برسانند، اما آیا توانستند حقیقت علمی او را خاموش کنند؟ ‏این استاد سطوح عالی حوزه علمیه با اشاره به کلام امیرالمؤمنین(ع) پاسخ می‌دهد: هرگز؛ چرا که به فرموده حضرت امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه: «هُمْ عَیْشُ الْعِلْمِ وَ مَوْتُ الْجَهْلِ»؛ اهل بیت(ع) حیات و زندگی علم و مرگ جهل هستند. شهادت، پایان زندگی جسمانی است، اما نمی‌تواند حیات علم را از بین ببرد. سرچشمه جوشان تمام علوم حقیقی، خانه اهل‌بیت(ع) است و در ساحت قدسی آنان، جهل و نادانی راهی ندارد. امام رضا(ع) نیز می‌فرمایند امام «یَعْلَمُ وَ لَا یَجْهَلُ» (می‌داند و جهل در او راه ندارد) و این همان حقیقتی است که شهادت امام هادی(ع) آن را برجسته‌تر می‌کند؛ جسم شهید می‌شود، اما علم او زنده و جاویدان باقی می‌ماند.

«عَیْبَةَ عِلْمِهِ»؛ صندوقچه اسرار الهی

اما ماهیت این علمی که در زیارت جامعه کبیره به آن شهادت می‌دهیم، چیست؟ وی با استناد به روایات و فرازهای زیارت جامعه، توضیح می‌دهد: این علم، دانشی اکتسابی و محدود نیست. امام هادی(ع) به ما می‌آموزد که بگوییم شما «عَیْبَةَ عِلْمِهِ» هستید؛ یعنی آن صندوقچه ویژه‌ای که خداوند نفیس‌ترین و خاص‌ترین علوم خود را در آن قرار داده است. این علم تحت ولایت و حاکمیت خود امام است. روایت شریفی از اصول کافی می‌فرماید: «إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ أُعْلِمَ» (امام هرگاه اراده کند که بداند، به او شناسانده می‌شود). این یعنی امام بر دانش خود حاکم است، برخلاف ما که علم بر ما حاکم است و گاهی دچار فراموشی می‌شویم. خداوند کلید این خزائن را به دست خودشان سپرده است.
این دریای بی‌کران علم، در دوران امام هادی(ع) که تحت شدیدترین فشارهای حکومتی بودند، چگونه تجلی می‌یافت؟ ‏این استاد برجسته حوزه با اشاره به شرایط سخت امام هادی(ع) می‌گوید: همین علم بی‌انتها، اغلب باید در پس پرده تقیه پنهان می‌ماند؛ واقعیتی که سراسر زندگی امام هادی(ع) را در حصار سامرا تحت تأثیر قرار داد. تقیه، راهبرد الهی برای حفظ جان حجت خدا و بقای همین معارف ناب بود. همان‌گونه که امام صادق(ع) در برابر جاسوس حکومت، علم غیب خود را به مصلحت کتمان کرد تا جان خود و شیعیان را حفظ کند، امام هادی(ع) نیز در آن خفقان شدید، با حکمت و تقیه، این میراث گرانبها یعنی زیارت جامعه کبیره را به دست ما رساند.

غربت هادی امت در میان غافلان

این استاد دروس خارج حوزه علمیه قم به عمیق‌ترین اندوه در شهادت هادی امت اشاره کرده و می‌گوید: امام باقر(ع) در روایتی می‌فرمایند: «بَلِیَّةُ النَّاسِ عَلَیْنَا عَظِیمَةٌ، إِنْ دَعَوْنَاهُمْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَنَا وَ إِنْ تَرَکْنَاهُمْ لَمْ یَهْتَدُوا بِغَیْرِنَا» (گرفتاری ما از سوی مردم بسیار بزرگ است؛ اگر دعوتشان کنیم، اجابتمان نمی‌کنند و اگر رهایشان کنیم، با غیر ما هدایت نمی‌شوند). این اوج مظلومیت امام هادی(ع) است؛ او که برای هدایت آمده بود، اما امت به سراغ دیگران رفتند و سرچشمه زلال هدایت را رها کردند و همین ناسپاسی، زمینه‌ساز شهادت غریبانه ایشان شد.
آیت الله گنجی اشتهاردی با بیان اینکه زیارت جامعه کبیره صدای رسا و ماندگار امام هادی(ع) است، تأکید می‌کند: پیام نهایی این زیارت و کل مکتب اهل‌بیت(ع) این است که علم صحیح و هدایت حقیقی، مقصدی جز این خانه ندارد. امام باقر(ع) به زیبایی این حقیقت را بیان فرمودند: «شَرِّقَا وَ غَرِّبَا فَلَنْ تَجِدَا عِلْماً صَحِیحاً إِلَّا شَیْئاً یَخْرُجُ مِنْ عِنْدِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ» (به شرق و غرب عالم بروید، هرگز علمی صحیح نخواهید یافت، مگر آنچه از نزد ما اهل بیت خارج می‌شود). شهادت امام هادی(ع) این پیام را برای همیشه در تاریخ ثبت کرد که تنها راه نجات و معرفت، تمسک به این خاندان و میراث گرانبهای آن‌هاست.