*منظور از انعمت علیهم که در سوره حمد، در طول روز بارها تکرار می‌کنیم، چه افرادی اند؟ آنها چه ویژگی‌هایی دارند؟
سوره نساء آیه ۶۹، این گروه را تفسیر کرده است: و من یطع الله و الرسول فاولئک مع الذین انعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین و حسن اولئک رفیقا:
«کسانی که دستورات خدا و پیامبر را اطاعت کنند، خدا آنها را با کسانی قرار می دهد که مشمول نعمت خود ساخته ، از پیامبران و رهبران صادق و راستین و جانبازان و شهیدان راه خدا و افراد صالح ، و اینان رفیقان خوبی هستند».
همانگونه که ملاحظه می کنیم این آیه افراد مورد نعمت خدا را چهار گروه معرفی می کند:پیامبران، صدیقین، شهداء و صالحین .
این مراحل چهارگانه شاید اشاره به این معنی باشد که برای ساختن یک جامعه انسانی سالم و مترقی و مؤمن، نخست باید رهبران حق و انبیاء وارد میدان شوند.
و به دنبال آنها مبلغان صدیق و راستگو که گفتار و کردارشان با یکدیگر هماهنگ است، تا اهداف پیامبران را از این طریق در همه جا گسترش دهند.
به دنبال این دوران سازندگی فکری، طبیعتاً عناصر آلوده و آنها که مانع راه حقند سر بردارند، جمعی باید در مقابل آنها قیام کنند و عده‌ای شهید شوند و با خون پاکشان درخت توحید آبیاری گردد.
در مرحله چهارم محصول این کوشش‌ها و تلاش‌ها به وجود آمدن صالحان است اجتماعی پاک و شایسته و آکنده از معنویت.
بنابراین ما در سوره حمد در شبانه روز پی‌درپی از خدا می‌خواهیم که در خط این چهار گروه قرار گیریم، خط انبیاء خط صدیقین، خط شهدا و صالحین و روشن است که در هر مقطع زمانی باید در یکی از این خطوط، انجام وظیفه کنیم و رسالت خویش را ادا نمائیم،‌ تا جزو نعمت داده شدگان باشیم.

* در ادامه «انعمت علیهم» می‌گوییم غَیرْ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ. چه کسانی در دستة مغضوبین و ضالین قرار دارند؟ ویژگی‌های آنها چیست؟
جدا کردن این دو از هم در آیات فوق نشان می دهد که هر کدام اشاره به گروه مشخصی است . در اینکه فرق میان این دو چیست سه تفسیر وجود دارد:
۱.از موارد استعمال این دو کلمه در قرآن مجید چنین استفاده می شود که مغضوب علیهم، مرحله‌ای سخت‌تر و بدتر از ضالین است و به تعبیر دیگر ضالین گمراهان عادی هستند و مغضوب علیهم ، گمراهان لجوج و یا منافق و به‌همین دلیل در بسیاری از موارد، غضب و لعن خداوند در مورد آنها ذکر شده است.
در آیه ۱۰۶ سوره نحل می خوانیم و لکن من شرح بالکفر صدرا فعلیهم غضب من الله : «آنهایی که سینه خود را برای کفر گسترده ساختند غضب پروردگار بر آنها است.»
و در آیه ۶ سوره فتح آمده است، و یعذب المنافقین و المنافقات و المشرکین و المشرکات الظانین بالله ظن السوء علیهم دائرة السوء و غضب الله علیهم و لعنهم و اعدلهم جهنم: «خداوند مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک و آنها را که درباره خدا گمان بد می‌برند مورد غضب خویش قرار می‌دهد و آنها را لعن می‌کند و از رحمت خویش دور می‌سازد و جهنم را برای آنان آماده ساخته است».
به هر حال مغضوب علیهم آنها هستند که علاوه بر کفر، راه لجاجت و عناد و دشمنی با حق را می‌پیمایند و حتی از اذیت و آزار رهبران الهی و پیامبران در صورت امکان فروگذار نمی کنند. آیه ۱۱۲ سوره آل‌عمران می‌گوید: و بائوا بغضب من الله... ذلک بانهم کانوایکفرون بایات الله و یقتلون الانبیاء بغیر حق ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون: «غضب خداوند شامل حال آنها (یهود) شد چرا که به خدا کفر می‌ورزیدند و پیامبران الهی را به ناحق می کشتند.»
۲.جمعی از مفسران عقیده دارند که مراد از ضالین، منحرفین نصاری و منظور از مغضوب علیهم، منحرفان یهودند.
این برداشت به خاطر موضع‌گیری‌های خاص این دو گروه در برابر دعوت اسلام می‌باشد، زیرا همان‌گونه که قرآن هم صریحاً در آیات مختلف بازگو می‌کند، منحرفان یهود، کینه و عداوت خاصی نسبت به دعوت اسلام نشان می‌دادند، هر چند در آغاز، دانشمندان آنها از مبشران اسلام بودند، اما چیزی نگذشت که به جهاتی که اینجا جای شرح آن نیست از جمله به خطر افتادن منافع مادیشان سرسخت‌ترین دشمن شدند و از هر گونه کارشکنی در پیشرفت اسلام و مسلمین فروگذار نکردند، همان‌گونه که امروز نیز موضع گروه صهیونیست در برابر اسلام و مسلمانان همین است.
و با این حال تعبیر از آنها به مغضوب علیهم بسیار صحیح به نظر می‌رسد، ولی باید توجه داشت که این تعبیر در حقیقت از قبیل تطبیق کلی بر فرد است، نه انحصار مفهوم مغضوب علیهم در این دسته از یهود.
اما منحرفان از نصاری که موضعشان در برابر اسلام تا این حد سرسختانه نبود، تنها در شناخت آیین حق گرفتار گمراهی شده بودند، از آنها تعبیر به ضالین شده که آن هم از قبیل تطبیق کلی بر فرد است .
در احادیث اسلامی نیز کراراً مغضوب علیهم به یهود و ضالین به منحرفان نصاری تفسیر شده است و نکته‌اش همان است که در بالا اشاره شد.
۳. این احتمال نیز وجود دارد که ضالین به گمراهانی اشاره می‌کند که اصراری بر گمراه ساختن دیگران ندارند در حالی که مغضوب علیهم کسانی هستند که هم گمراهند و هم گمراه‌گر و با تمام قوا می‌کوشند دیگران را همرنگ خود سازند.
شاهد این معنی آیاتی است که سخن از کسانی می‌گوید که مانع هدایت دیگران به راه راست بودند و به عنوان یصدون عن سبیل الله، از آنها یاد شده. در آیه ۱۶ سوره شوری می‌خوانیم: و الذین یحاجون فی الله من بعد ما استجیب له حجتهم داحضة عند ربهم و علیهم غضب و لهم عذاب شدید: «آنها که بعد از پذیرش دعوت اسلام از ناحیه مؤمنان، در برابر پیامبر(ص) به مخاصمه و بحث‌های انحرافی بر می‌خیزند، حجت و دلیل‌شان در پیشگاه خدا باطل و بی‌اساس است و غضب خدا بر آنها است و عذاب شدید در انتظارشان خواهد بود.
اما با این همه چنین به نظر می‌رسد که جامع‌ترین این تفاسیر همان تفسیر اول است. تفسیری که بقیه تفسیرها در آن جمع است و در حقیقت مصداقی از مصادیق آن محسوب می‌شود، بنابراین دلیلی ندارد که ما مفهوم وسیع آیه را محدود کنیم.