قدس آنلاین-گروه استان ها-سمانه محمد زاده:  به مناسبت روز جهانی بیابان زدایی گفتگویی با مهندس حسن وحید مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان شمالی صورت گرفته است:

بیابان چیست و چه تعریفی از آن دارید؟

بیابان­ها به اکوسیستم هایی اطلاق می گردند که مهمترین ویژگی آنها عبارت است از: کمبود و پراکنش نامناسب بارندگی ها، شدت زیاد بارش ها و وجود رگبارهای شدید، گرمی هوا و اختلاف زیاد درجه حرارت شب و روز،  شدت زیاد تبخیرو تعرق، فقر پوشش گیاهی و منابع آب، افزایش درجه شوری آب و خاک، وجود پهنه ها و دق های وسیع رسی و تبخیری (گچی و نمکی )،  شدت زیاد بادها و اشکال فرسایش بادی مانند؛ شن های روان و تپه های شنی و ...

همین عوامل یعنی محدودیت های اقلیمی، اکولوژیکی و زمین شناختی از مؤثرترین عوامل در توسعه مناطق بیابانی محسوب می­ شوند، در طول تاریخ سازگاری و تطبیق با این محیط های خشن و محدودیت­های آن مهمترین ابزارغلبه انسان بر بیابان ها بوده و اما با پیشرفت علم وتکنولوژی انسان ها سعی کرده اند تا با کاستن ازاین محدودیت ها، بهره برداری بهتری را از اینگونه محیط ها بعمل آورند.

سهم  بیابان های استان چه اندازه است؟

باستناد مندرجات موجود درکتابچه سیمای منابع طبیعی استان که توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی منتشر شده از کل مساحت دو میلیون و ۸۳۲ هزار و ۵۲۹  هکتاری استان، مساحتی حدود دو میلیون و ۳۳ هزار و ۶۶  هکتار یعنی حدود ۷۲ درصد آن را منابع طبیعی تشکیل می­ دهد.

در این میان مساحت مراتع استان حدود یک میلیون و ۴۱۴ هزار و ۸۵۰ هکتار (۷۰ درصد)، مساحت جنگل های استان برابر با۴۳۴ هزار و ۵۵۰ (۲۱ درصد ) و مساحت بیابان ها و اراضی بیابانی حدود ۱۸۳ هزار و ۶۳۶ هکتار برابر با (۹ درصد) از کل مساحت منابع طبیعی استان است.

بیابان های خراسان شمالی در کدام مناطق استان مشاهده می شوند؟

 این بیابان ها در نیمه جنوبی استان یعنی محدوده حوزه آبخیز کال شور (شهرستان های اسفراین، جاجرم  و گرمه ) گسترش دارند که خود بخشی از حوزه کویر مرکزی ایران است.

 بیابان های استان خراسان شمالی عمدتاً در مناطقی چون منطقه میاندشت اسفراین و دشت های بیابانی گرمه و جاجرم و در مجاورت و طرفین  رودخانه کال شور مشاهده می شوند.

مهمترین عوامل مؤثر در تشکیل و یا توسعه بیابان های استان خراسان شمالی چیست؟

این عوامل مشتمل بر پدیده های طبیعی شامل؛ دو عامل عمده محدودیت های اقلیمی و زمین شناختی و عوامل انسانی مانند؛ بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی ( مراتع و جنگل ها)، آب، خاک و ... هستند.

با اتمام آخرین دوره سرد یخچالی (حدود ۱۱۰۰۰ سال پیش) و آغاز دوره گرم و حاکم شدن اقلیم گرم و خشک بر این مناطق، تغییرات اقلیمی مانند کمبود بارش، افزایش دما، شدت زیاد تبخیر و تعرق و افزایش وزش بادها حادث شده است.

نقش عوامل و پدیده های انسانی در پدیده بیابان زایی و توسعه بیابان چیست؟

در این مناطق شهرهایی با سابقه تاریخی مانند: اسفراین، جاجرم و گرمه مشاهده می شوند؛ وجود ۶۰۶  اثر تاریخی در استان خراسان شمالی که تعداد زیادی از آنها مانند کاروانسرای رباط عشق و قلعه جلال الدین جاجرم و ارگ های شهر بلقیس و دولت آباد اسفراین در این مناطق بیابانی واقع اند، گواهی برقدمت تاریخی این مناطق هستند و در حال حاضر نیز حدود ۱۷۵هزار نفر در این مناطق بیابانی و حواشی و ارتفاعات مجاور رندگی می کنند.

 از سوی دیگر بررسی ها و مطالعات انجام شده توسط برخی از محققین حاکی از وجود پوشش جنگلی انبوه و مراتع خوب در این مناطق بیابانی و ارتفاعات  حاشیه آن در قرون گذشته است.

اما متأسفانه در اثر تراکم بیش از حد دام و چرای بی رویه مراتع و قطع اشجار جنگلی و یا شخم و شیار مراتع توسط جوامع انسانی، عمده این پوشش های طبیعی به مرور از بین رفته اند و این تخریب ها به نوبه خود نقش مؤثری در ایجاد تغییرات اقلیمی، افزایش فرسایش های آبی و بادی و ...  داشته و در نتیجه موجبات پدیده بیابان زایی و افزایش سطح بیابان ها  را فراهم آورده اند.

از سوی دیگر بهره برداری غیر اصولی ازآب و خاک و نیز وجود سیستم آبیاری سنتی و نیاز به افزایش مصرف آب  و برداشت بی رویه از منابع آب زیر زمینی موجب کاهش شدید سطح این سفره ها شده و در برخی از مناطق با هجوم آبهای شور سفره های زیر زمینی شور و یا لب شور شده اند و بدیهی است کاهش کیفیت آب و افزایش درجه شوری آن نقش مهمی در شور شدن خاک واراضی زراعی دارد و تمامی این فاکتورها ازجمله عوامل تشدید کننده پدیده بیابان زایی هستند.  

این مناطق بیابانی از نقطه نظر گردشگری چه اهمیت و ارزشی دارند؟ 

پدیده های اکوتوریستی نظیر؛ پناهگاه حیات وحش میاندشت و پارک های ملی و مناطق حفاظت شده ساریگل و سالوک با تنوع گیاهی و جانوری کم نظیر واقع در ارتفاعات و حاشیه این مناطق بیابانی، مکمل یکدیگر بوده و بصورت یک مجموعه دارای اهمیت و ارزش بیشتری خواهند بود و از سوی دیگر وقوع آثار باستانی و تاریخی متعدد و وجود سکونتگاه هایی با تنوع قومی کم نظیر در مجاورت این عوارض ژئوتوریستی و اکوتوریستی اهمیت آنها را مضاعف کرده وبا توجه به وجود مجموعه ای از جنبه ها و پدیده های مختلف زمین شناختی، اکولوژیکی و باستانی و در صورت تهیه طرح های جامع گردشگری و ایجاد زیرساخت ها می توانیم شاهد تبدیل شدن این مناطق به یک کانون و قطب گردشگری باشیم.

این مناطق بیابانی و ارتفاعات بالادست آن مناسب ترین مکان ها در استان خراسان شمالی جهت مطالعه و اجرای پروژه های آبخیزداری، آبخوانداری و پخش سیلاب هستند چرا که شرایط اقلیمی، فیزیوگرافی و زمین شناختی این مناطق به نحوی است که رواناب های مناسبی از کوهستان­های پر بارش شمالی با میزان بارش بیش از ۴۰۰ میلی متر در سال سرچشمه گرفته و به مناطق بیابانی پایین دست سرازیر می شوند و نیز عملیات بیولوژیک و بیو مکانیک نظیر؛ کپه کاری نباتات علوفه ای، کشت یونجه دیم، غرس اشجار دیم مانند بادام و احداث فارو (جوی و پشته) توام با بذر پاشی نباتات مرتعی و قرق مراتع  وجود دارد و بدیهی است اجرای این نوع پروژه ها زمینه و بستر مناسبی را جهت توسعه کشاورزی، صنعتی و ایجاد اشتغال و افزایش درآمد اهالی و ساکنین منطقه فراهم خواهد کرد.

جهت احیاء  بیابان­ها و ممانعت از پیشروی  چه اقداماتی انجام شوند؟ 

از اقدامات مهم و ضروری در اینگونه مناطق که بنظر اینجانب در اولویت قرار دارد، تسریع در تهیه و یا تکمیل طرح های مدیریت و احیاء مناطق بیابانی است.

در قالب این طرح ها می توان با اقداماتی چون، بوته کاری و بذرپاشی نباتات مقاوم و سازگار با اقلیم بیابان (مانند تاغ و گز) و قرق عرصه های بیابانی با مشارکت اهالی و بهره برداران نسبت به بهبود پوشش گیاهی طبیعی، کاهش اثرات مخرب فرسایش آبی و بادی و کاهش خسارات ناشی از جاری شدن سیلاب ها اقدام و زمینه لازم را جهت اجرای سایر طرح های زیر بنایی و توسعه منطقه فراهم کرد.

ناگفته نماند به منظورتوسعه پایدار دشت های بیابانی اجرای طرح های مکانیزاسیون کشاورزی مانند؛ آبیاری بارانی و استفاده بهینه ازمنابع پایه (آب و خاک) نیز ضروری است.

با این نوع اقدامات می توان راندمان آبیاری و بهره برداری از اراضی زراعی را افزایش داده و ضمن صرفه جویی در مصرف آب،  از شور شدن سفره های زیر زمینی و مخازن آب شیرین ممانعت کرده و همچنین به محصولات و درآمد بیشتری دست یافت.

بعلاوه از اقدامات مهم دیگر عملیات اکتشاف و بهره برداری اصولی و علمی از معادن و همچنین ایجاد و توسعه صنایع و بویژه صنایع تبدیلی و معدنی جهت فرآوری محصولات زراعی، دامی و مواد معدنی است و البته تمام طرح ها و اقدامات مزبور مکمل یکدیگر بوده و نتیجه نهایی اجرای این قبیل طرح ها ممانعت از پیشروی بیابان، احیاء مناطق بیابانی و بهره برداری بهینه و اصولی از آن و در نهایت رسیدن به توسعه پایدار و متوازن در اینگونه مناطق خواهد بود.