حجت الاسلام دکتر حمید پارسانیا؛ عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در بحث ابعاد حکمرانی اجتماعی شهید رئیسی گفت: در این مقوله آنچه مورد توجه است، حرکت ایشان بین «امت» و «ملت» بود. در ابتدا باید توجه داشت که حکمرانی در جمهوری اسلامی تنها محدود به قوه‌ای مثل قوه مجریه نیست. اگر حکمرانی را به معنای سیاست‌گذاری کلان یا اجرای آن در نظر بگیریم، قوه مجریه بخشی از آن است. قوای مقننه و قضاییه نیز هرکدام در تعامل با هم، در این فرآیند نقش دارند. اما حتی در محدوده‌ای که شهید رئیسی در آن فعال بود، می‌توان این مسئله را به‌وضوح مشاهده کرد.
وی ادامه داد: واژه «امت» مفهومی قرآنی دارد که بیشتر ناظر به هویت و انسجام اجتماعی است. یعنی امت، مجموعه‌ای از افراد نیست که صرفاً انبوهی باشند، بلکه گروهی‌اند که غایت و هدف مشترکی آنان را گرد هم آورده است—خواه زندگی، قدرت، یا لذت. اگر این غرض و هدف برداشته شود، دیگر امتی وجود نخواهد داشت. وقتی جمعی حول هدفی گرد می‌آیند، نظمی متناسب با آن هدف از دل همان هدف زاییده می‌شود. نیازها و ضرورت‌های آن هدف به‌مرور کشف می‌شود، عمل می‌کنند و پیش می‌روند. چنین جامعه‌ای، اقتدار و سیاست خاص خود را می‌طلبد. هیچ گروهی بدون ارتباطات اقتصادی، فرهنگی و سیاسی نمی‌تواند همکاری مؤثر داشته باشد. کاربرد واژه امت در آیات قرآن نیز چنین تصویری را ارائه می‌دهد. مثلاً در سوره اعراف آیه ۳۴: «وَلِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ»—هر امتی عمری متناسب با خود دارد. یا آیه ۱۶۴ سوره اعراف: «وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِّنْهُمْ...»، که باز هم نشان‌دهنده جمعی با هویت مشترک است. همچنین در سوره مؤمنون، آیه ۴۴، که می‌فرماید: «کُلَّمَا جَاءَ أُمَّةً رَسُولُهَا کَذَّبُوهُ»—که نشان می‌دهد امت لزوماً در مسیر هدایت نیست و ممکن است حتی پیامبر خود را تکذیب کند. در سوره جاثیه نیز می‌فرماید: «وَتَرَی کُلَّ أُمَّةٍ جَاثِیَةً...»، که امت‌ها در قیامت نیز با هویت امتی خود محشور می‌شوند. مرحوم علامه طباطبایی از این آیه نتیجه می‌گیرد که جامعه، وجودی مستقل از افراد دارد و امت تعبیر نقلی برای جامعه است.
اما «ملت» مفهومی دیگر است. ملت، امت خاصی است که با یک قصد خاص و بر اساس «املا»ی الهی شکل گرفته باشد. اگر آن قصد الهی و مسیر مشخص الهی در امت شکل گیرد، به آن ملت گفته می‌شود. از این رو، ملت همواره با پیامبران پیوند دارد. قرآن می‌فرماید: «مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْرَاهِیمَ»—یعنی ملتی که با پیامبران مرتبط است. در آثار تاریخی نیز این واژه را می‌بینیم: مثلاً در کتاب «ملل و نحل» شهرستانی، منظور از «ملل» گروه‌هایی هستند که بر مدار یک شاکله الهی شکل گرفته‌اند.
امت مسلمانان، واقعیتی عینی در میدان عمل است. در میان آن‌ها، اثری از ملت و ایده الهی هم وجود دارد، اما شدت و ضعف آن متفاوت است. مسیر میان امت و ملت، همان مسیر سیاست‌گذاری و حکمرانی است. نمی‌توان ملت ابراهیم را پذیرفت اما امت ابراهیم را نداشت. هرگاه این قصد الهی در دل جامعه حضور داشته باشد، ملت تحقق می‌یابد. تاریخ نشان می‌دهد که در بسیاری از مقاطع امت داشته‌ایم، اما ملت نداشته‌ایم. حاکمیت، یعنی زندگی در متن وضعیت موجود، با نظر به حضور جامعه و ظرفیت‌های آن برای تحقق مقصد. گاهی شرایط به‌گونه‌ای است که امکان بروز وجود ندارد، اما هویت ملتی بودن همچنان پابرجاست و باید برای آن در بلندمدت تلاش کرد. در برخی دوره‌ها، این ملت عینیت پیدا کرده است. در این حالت، قدرت نیز در قالب حمایت از آن ملت به‌دست آمده است. اما باید توجه داشت که میان جامعه اسلامیِ موجود با آنچه باید باشد، فاصله‌ای وجود دارد.
حجت¬الاسلام دکتر حمید پارسانیا ادامه داد: نگاه شهید رئیس امت‌محور بود؛ اینکه ارتباط با مردم برای ایشان مهم بود. هویت «ملت» نیز برای ایشان اهمیت داشت. این نکته‌ای‌ست که در چارچوب قانون اساسی و فرهنگ عمومی کشور ما قابل مشاهده است. اینکه الزام جامعه و قوانین باعث این توجه باشد یا اینکه فرد پیشگام باشد، بسیار مهم است. و ما این پیش‌گامی را در شهید رئیسی می‌دیدیم.
ملت، یک هویت است. مرزهای آن، بر پایه آرمان‌هاست. ممکن است امتی باشد که مرزش نژادی باشد، در این صورت توسعه‌پذیر نیست. اما ملت ابراهیم بر پایه «فطرت‌الله التی فطر الناس علیها» شکل گرفته و با فطرت انسانی پیوند دارد—پس جهانی‌ست. اما این جهانی بودن، مربوط به مخاطب و رویکرد آن است.
شهید رئیسی، وقتی در سازمان ملل حاضر شد، هویت امت اسلامی را برجسته کرد. گرفتن قرآن در دست و سخن گفتن از پیام جهانی آن، نشان‌دهنده اهمیت هویت ملت و امت برای ایشان بود. ایشان از مسلمان بودن و از شعارهای ملت اسلام شرم نداشت، هزینه آن را در جای دیگری خرج نمی‌کرد، و به ظرفیت امت اسلامی برای تقویت اقتدار جمهوری اسلامی توجه داشت. این مسئله برای او صرفاً تاکتیک نبود، بلکه جهت‌گیری اصلی حکمرانی‌اش بود.
این همان نکته‌ای‌ست که می‌خواستم بر آن تأکید کنم. در دوره‌های مختلف، رؤسای جمهور و مسئولان قوه مجریه ناگزیر در چارچوب مشخصی عمل کرده‌اند، اما برجستگی و استمرار این رویکرد در دوران ریاست جمهوری شهید رئیسی، به‌نظرم بسیار شاخص و قابل مقایسه با دیگر دوره‌هاست.
نظر شما