امروز، سالروز عروج ملکوتی شهیدان خدمت، به ویژه شهید سرفراز آیتالله سید ابراهیم رئیسی و یاران وفادارش، نه تنها یادآور خون پاکی است که درخت انقلاب را آبیاری کرد، بلکه نمادی است از شهادتی که پایانی ندارد. شهدای خدمت، با تمسک به آیات قرآن و سنت اهلبیت(ع)، زیستن را در مدار عبودیت و مردن را در مسیر عزت معنا کردند. شهید رئیسی، این اسوه استقامت، با سه گنجینه «فهم دینی»، «عمل ولایی» و «توکل بر نصرت الهی»، چراغی فراروی امت اسلامی شد. به مناسبت این روز ماندگار، به گفتوگو با حجتالاسلام والمسلمین محمدمهدی ماندگاری نشستیم تا از زاویه آیات و روایات، سیره این شهیدان را واکاوی کنیم.
وراثت، محیط، اراده؛ سهگانه قرآنی در ترازوی شخصیت شهدا
حجتالاسلام ماندگاری با اشاره به شخصیت شهدا میگوید: اگر بخواهیم شخصیت شهدا را عموماً و شهید آیتالله رئیسی و شهدای خدمت را خصوصاً با قرآن تحلیل کنیم، چه تحلیلی باید داشته باشیم؟ از لحاظ علمی و منطقی، هر شخصیتی تابع سه متغیر است. اول وراثت که در روایات و آیات قرآن به آن اشاره شده است. خداوند در آیه ﴿یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ﴾ (المؤمنون: ۵۱) به پیامبران میفرماید: «از پاکیزهها بخورید»؛ زیرا تا لقمه پاک نباشد، نطفه پاک شکل نمیگیرد. در روایتی نیز آمده است: «السَّعِیدُ سَعِیدٌ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَالشَّقِیُّ شَقِیٌّ فِی بَطْنِ أُمِّهِ» (بحارالأنوار، ج۵) که بر تأثیر وراثت و محیط رشد جنین تأکید دارد، نه جبر! امروزه حتی آزمایشات ژنتیک نشان میدهند ویژگیهایی مانند رنگ پوست یا بیماریهای موروثی از پدر و مادر منتقل میشوند. البته وراثت همه علت نیست؛ مثلاً کسی که از نطفه حرام متولد شود، حق امامت جماعت یا قضاوت ندارد، اما میتواند به مقام شهادت برسد. چرا که در قیامت، فرد به سبب اعمال خودش محاسبه میشود، نه گناهان والدین ...وَلا تَزِرُ وَازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرَی...(الأنعام: ۱۶۴).
وی میافزاید: دومین متغیر، محیط است؛ اعم از آموزشی، خانوادگی، شغلی و حتی فرهنگی. همانطور که مقام معظم رهبری فرمودند: فرهنگ مثل هواست؛ هوای پاک بیماران را شفا میدهد و هوای آلوده سالمان را بیمار میکند. قرآن نیز با تأکید بر «کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ» (آل عمران: ۱۱۰)، نقش محیط را در شکلگیری شخصیت پررنگ میداند. در روایتی آمده: «الْمَرْءُ عَلَی دِینِ خَلِیلِهِ» (کنزالعمال، ج۱۶)؛ یعنی انسان تحت تأثیر دوستانش است. محیط جبهه در دفاع مقدس یا فضای معنوی حرم امام رضا(ع) نمونههایی از محیطهای تأثیرگذارند. اما باز هم محیط تمام علت نیست. سومین متغیر، اراده است. خداوند در آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ﴾ (الرعد: ۱۱) میفرماید: تغییر از اراده انسان آغاز میشود. امام صادق(ع) در تفسیر این آیه فرمودند: «خداوند اراده خود را پشت اراده بندگان قرار میدهد». اگر کسی خواهان هدایت باشد، خداوند با «تَأیِید»، «نُصْرَت» و «بَرَکَات» او را یاری میکند: ﴿وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا﴾ (الطلاق: ۲). اما اگر کسی گمراهی را برگزیند، خداوند راه را برایش هموار میکند: ﴿وَ مَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا﴾ (الأنعام: ۱۲۵).
نتیجه آنکه سه عامل وراثت، محیط و اراده شخصیتی انسان را شکل میدهند. وراثت و محیط هرچند تأثیرگذارند، اما اراده میتواند آنها را تقویت یا خنثی کند. شهیدان با وجود محدودیتهای احتمالی در دو عامل اول، با ارادهای آهنین به بالاترین مقامات رسیدند.
چالش تقویت اراده و استقامت دینی در پرتو آموزههای قرآنی و روایی
این کارشناس دینی ادامه میدهد: در بخش اول که سه متغیر شکلگیری شخصیت را بیان کردیم، ورود ما به عرصه طلبگی و تربیت دینی، حتماً ناشی از لقمه پاک و نطفه حلال در محیطی سالم مانند «سربازان امام زمان(عج)» بوده است. اما گاه با وجود محیط مناسب، برخی با اراده خود از مسیر خارج میشوند. امام صادق(ع) در حدیثی هشدار میدهند: «قَطَعَ ظَهْرِیَ اثْنَانِ: عَالِمٌ مُتَّهَتِّکٌ، وَجَاهِلٌ مُتَنَسِّکٌ؛ هَذَا یَصُدُّ النَّاسَ عَنْ عِلْمِهِ بِتَهَتُّکِهِ، وَهَذَا یَصُدُّ النَّاسَ عَنْ نُسُکِهِ بِجَهْلِهِ» (عوالی اللآلی، ج۱، ص۲۶۷). این دو گروه—عالم بیپروا و عابد نادان—با رفتار نادرست، مردم را از دین دور میکنند. قرآن نیز در توصیف عالمان منحرف میفرماید: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أُولَئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ» (البینه: ۶). امروزه یکی از بزرگترین چالشها، تضعیف ارادههاست؛ همانگونه که مردم میگویند: «خواهی نشوی رسوای همرنگ جماعت شو»، درحالی که قرآن بر «وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ» (آل عمران: ۱۰۴) تأکید دارد. پیامبر(ص) نیز فرمودند: «شَیَّبَتْنِی هُودٌ» (سنن الترمذی، ج۳۲۹۰) اشاره به آیه «فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ» (هُود: ۱۱۲) که استقامت را کلید نجات میداند. ابوسفیان با گفتن شهادتین، اما بیاستقامتی، راه گمراهی را پیمود. امروز نیز دو میلیارد مسلمان با شهادتین، نیازمند استقامت عملی هستند.
ایشان تأکید میکند: چالشیترین بحث برای ما، «استقامت دینی» با محوریت اراده است. امام خمینی(ره) در کتاب «طلب و اراده» مینویسند: اراده، موتور محرکه عبودیت است. در بخش سوم، شهید آیتالله رئیسی را مثال میزنم که افتخار ۳۰ سال رفاقت با ایشان را داشتم. آخرین دیدار ما در حرم امام رضا(ع) بود. شهدا به ویژه شهید رئیسی سه استقامت قرآنی داشتند. ابتدا استقامت بر فهم دینی: در عصر انفجار اطلاعات، دشمنان میکوشند با تحریف حقایق، مانع فهم عمیق دین شوند. قرآن میفرماید: «وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ أَن یُضِلُّوکَ وَمَا یُضِلُّونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ» (النساء: ۱۱۳). دیگری استقامت بر عمل به دانستهها: شهید رئیسی با وجود مسئولیتهای سنگین، هرگز از اقامه نماز جماعت و تبلیغ دین غافل نشد. و در نهایت استقامت در دفاع از نظام اسلامی: همانگونه که قرآن فرمود: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا» (آل عمران: ۲۰۰). امروز وظیفه ما تقویت اراده و استقامت در این سه محور است تا همچون شهدا، «مُحْسِنِینَ وَهُمْ یُحْسِنُونَ» (یونس: ۲۶) باشیم.
مقاومت در برابر اغواگری دشمن و ضرورت پرسشگری دینی در پرتو آیات قرآن
استاد ماندگاری با اشاره به آیه ۲۶ سوره فصلت «وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لِهَ ذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ» توضیح میدهد: کافران با هدف غلبه بر حقانیت قرآن، مردم را از شنیدن آن منع کرده و به ایجاد سر و صدا در برابر آن فرامیخواندند. این تاکتیک دشمن در آیه «وَقَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ» (ملک: ۱۰) نیز بازتاب یافته است؛ جایی که دوزخیان در روز قیامت اعتراف میکنند اگر به سخنان پیامبران و اولیای الهی گوش میدادند و تعقل میکردند، امروز در آتش نیستند. شهید آیتالله رئیسی با درک این خطر، همواره بر شنیدن و فهم دقیق کلام خدا و اولیای دین تأکید داشت. ایشان پیش از هر تصمیمگیری، از طریق پرسشگری از مراجع دینی، به ویژه مقام معظم رهبری، کسب تکلیف میکرد. این رویکرد برگرفته از آیه «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» (نحل: ۴۳) بود که پرسش از آگاهان را ضروری میداند. ایشان حتی در امور شخصی و اجتماعی، مانند انتخاب همسر یا مسئولیتهای اجرایی نظیر دادستانی کرج در جوانی، همواره با مشورت مراجع تقلید عمل میکرد. این استقامت در فهم دینی و پرهیز از خودمحوری، از ویژگیهای بارز شهید رئیسی بود. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «مَنْ زَادَ عِلْمُهُ وَلَمْ یَزْدَدْ تَوَاضُعُهُ لَمْ یَزْدَدْ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْدًا» (بحارالأنوار، ج۲)؛ هر که دانشش افزون شود، اما تواضعش نیفزاید، تنها بر فاصلهاش از خدا افزوده است. شهید رئیسی با وجود مسئولیتهای سنگین، از پرسش شرم نداشت و معتقد بود حتی حضرت ابراهیم(ع) نیز برای اطمینان از درستی عملش از خدا سؤال کرد: ﴿قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَی وَلَکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی﴾ (بقره: ۲۶۰). او استقامت در فهم دینی را نه به معنای عصمت، بلکه به عنوان تلاشی آگاهانه با تکیه بر اراده و مشورت با اهل علم میدانست. این رویکرد، الگویی برای مردم است تا پیش از عمل بپرسند، نه پس از پشیمانی! همانگونه که حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) با پرسش از امام هادی(ع)، مسیر درست را یافت و به مقام والایی رسید.
سه استقامت قرآنی؛ از فهم تا عمل و توکل بر نصرت الهی در سیره شهید رئیسی
این کارشناس دینی تصریح میکند: انسان باید استقامت بر فهم دینی داشته باشد، استقامتی که از طریق گوش سپردن به کلام خدا، اولیای الهی، پرسشگری و تفکر حاصل میشود. همانگونه که پیام رهبری در یکصدمین سالگرد تأسیس حوزههای علمیه بر پایه آیات و روایات تنظیم شد و هر جمله آن را میتوان با مستندات قرآنی تطبیق داد؛ مانند آیه «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُون» (نحل: ۴۳) که بر مراجعه به آگاهان تأکید دارد. نوع دیگر استقامت در عمل دینی است که قرآن در آیاتی مانند «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ»(نساء: ۵۹) بر آن پافشاری میکند. عمل دینی سه سطح «تسلیم» دارد: نقرهای مانند شکستن نماز برای حفظ مال مردم حتی بدون فهم فلسفه آن، برنزی مانند اجرای دستورات شرعی با وجود ابهام، و طلایی که اطاعتی آگاهانه و بیچشمداشت است. شهید رئیسی نمونه بارز تسلیم طلایی بود؛ همانگونه که امام صادق(ع) به مرد خراسانی دستور دادند وارد تنور شود و او بیدرنگ پذیرفت. سیدحسن نصرالله نیز در اطاعت از ولیامر تا آنجا پیش رفت که گفت: اگر امام خمینی(ره) دستور دهد سر خود را تقدیم میکنم. سومین نکته استقامت و مهمترین آن استقامت بر توکل بر نتیجه الهی است که در آیه «وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُه» (طلاق: ۳) تجلی مییابد. شهید رئیسی با الهام از سیره پیامبر(ص) که فرمودند: «استقامت کنید؛ خداوند نصرت را میآورد»، همواره به وعدههای الهی امید داشت. رهبری نیز در شرایط سخت با یادآوری «تکلیف و تکمیل»، انجام وظیفه و تکمیل آن توسط خدا امید را زنده نگه میدارند. این استقامتهاست که دریای مشکلات را میشکافد، آتش دشمن را سرد میکند و حتی تار عنکبوت را به دژی نفوذناپذیر تبدیل میکند؛ همانگونه که در واقعه غدیر خم و مقاومت یاران پیامبر(ص) شاهد بودیم. شهید رئیسی مظهر این سه استقامت بود: فهم دینی مبتنی بر پرسش از اهل ذکر، عمل بیچشمداشت به دستورات ولیفقیه و توکل بر نصرت الهی که در آیه «إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرْکُمْ»(محمد: ۷) وعده داده شده است. خداوند به همه ما توفیق پیروی از این راه سرخ و درک عمیق معارف قرآنی را عنایت فرماید.
نظر شما