این روز، ما را به بازخوانی یکی از شکوهمندترین و استراتژیک‌ترین فصل‌های تاریخ اسلام فرامی‌خواند؛ آنگاه که پیامبر رحمت، حضرت محمد مصطفی(ص) با ابزار نامه و قدرت کلمه، سنگ‌بنای یک دیپلماسی جهانی را نهادند که مسیر تاریخ را دگرگون کرد. این حرکت، نه تنها رسالت دینی ایشان را به فراسوی مرزها گستراند، بلکه الگویی بی‌بدیل از ارتباطات هوشمندانه، صلح‌محور و عزتمندانه را به نمایش گذاشت.

یک پیمان، یک جهان؛ چگونه صلح حدیبیه مرزها را گشود

سال ششم هجری و پیمان صلح حدیبیه، یک نقطه عطف تعیین‌کننده در تاریخ دولت نوپای اسلامی بود. تا پیش از آن، جامعه مسلمانان در مدینه عمدتاً درگیر دفاع و تثبیت داخلی در برابر تهدیدات مشرکان و معاندان بود. اما این پیمان که آتش‌بس ۱۰ساله را با قریش برقرار کرد، یک فضای استراتژیک برای پیامبر اکرم(ص) فراهم آورد تا مرحله نوین و جهانی رسالت خویش را آغاز کنند. دیگر زمان آن رسیده بود تا تحقق عینی آیه شریفه «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِینَ» (انبیا، ۱۰۷) (و ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم) به جهانیان عرضه شود. ابزار اصلی این دعوت جهانی، نه لشکرکشی و جنگ، که نامه بود. نامه‌ها به مهم‌ترین ابزار سیاست خارجی دولت نبوی بدل شدند و پیامبر(ص) با درکی عمیق از مناسبات بین‌المللی، دیپلماسی فعال خود را از طریق مکاتبات رسمی با بزرگ‌ترین امپراتوری‌های آن عصر یعنی روم، ایران، حبشه و مصر آغاز کردند.

مهندسی پیام در نامه‌های نبوی

نامه‌های پیامبر(ص) که مورخان تعداد آن‌ها را تا ۲۴۶ مورد نیز برشمرده‌اند (شمس‌الدین، ۱۹۹۲: ۵۹۷) صرفاً یک متن ساده نبودند، بلکه هر جزء آن‌ها با حکمتی عمیق طراحی شده بود. این مکاتبات با بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم آغاز می‌شد که پس از نزول آیه ۳۰ سوره نمل، جایگزین عبارت مرسوم «بِسمِکَ اللهم» شد. این سرآغاز، خود یک بیانیه سیاسی-عقیدتی بود که اعلام می‌کرد این دعوت از موضع قدرت شخصی یا قبیله‌ای نیست، بلکه از جانب پروردگار رحمان و رحیم است. پیامبر(ص) با درک دقیق عرف دیپلماتیک زمانه، مخاطبان خود را با القاب رسمی و محترمانه‌شان خطاب قرار می‌دادند؛ نامه به امپراتور روم با «إلی هرقل عظیم الروم» (به هرقل، بزرگِ روم) و نامه به شاه ایران با «إلی کسری عظیم الفُرس» (به کسری، بزرگ پارس) آغاز می‌شد. این رویکرد حکیمانه، ضمن رعایت احترام، راه را برای شنیدن پیام اصلی هموار می‌کرد. هسته اصلی پیام، دعوت به توحید و کلمه مشترک بود، همان‌گونه که قرآن می‌فرماید: «قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَی کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ...» (آل عمران، ۶۴). این دعوت اغلب در جمله کوتاه اما پرمغز «أسلِم تَسلَم» (اسلام بیاور تا در امان باشی) خلاصه می‌شد که هم امنیت دنیوی و هم نجات اخروی را نوید می‌داد. در نهایت، نامه‌ها با مُهر نقره‌ای که عبارت «محمد رسول الله» بر آن حک شده بود، اصالت می‌یافتند؛ مهری که خود خلاصه‌ای از تمام رسالت بود: حاکمیت از آنِ «الله» بوده و محمد(ص) فرستاده او است.

واکنش قدرت‌های بزرگ؛ جهان در برابر پیام جدید

ارسال این نامه‌ها توسط سفیرانی شجاع و سخنور، واکنش‌های متفاوتی را در میان قدرتمندترین حاکمان جهان برانگیخت. هرقل، امپراتور روم شرقی با وجود دریافت محترمانه نامه و اذعان به حقانیت پیامبر(ص) پس از تحقیق از ابوسفیان، از ترس اشراف و روحانیون مسیحی ایمان خود را آشکار نکرد. در مقابل، نجاشی، پادشاه حبشه که پیش‌تر به مسلمانان پناه داده بود، با شنیدن پیام نامه که توسط عمرو بن امیه ابلاغ شد، اسلام آورد و نماد حاکمی حقیقت‌جو در تاریخ شد. (صابری همدانی، ۱۳۸۰: ۴۴) اما در جبهه شرق، خسروپرویز، پادشاه ایران با تکبری بی‌مثال نامه را پاره کرد؛ واکنشی که نماد امپراتوری رو به زوالی بود که توان درک نظم نوین جهانی را نداشت و سرنوشت تلخ او، تحقق پیش‌بینی پیامبر(ص) شد. مُقَوقِس، حاکم مصر نیز راهی میانه را برگزید؛ او اسلام نیاورد اما با احترام پاسخ داد و هدایایی برای پیامبر(ص) فرستاد. این طیف متنوع از واکنش‌ها نشان می‌دهد پیام اسلام، جهان آن روز را به تفکر و انتخاب واداشته بود. این نامه‌ها اثبات کردند قدرت کلمه و منطق، ابزار اصلی دعوت اسلامی است و یک پیام صادقانه، اگر با حکمت، عزت و شجاعت فرستاده شود، می‌تواند مرزها را درنوردد و قلب‌ها را فتح کرده یا دست‌کم، حجت را بر همگان تمام کند.

میراث نامه‌ها، رسالتی برای امروز

در روز جهانی پست، میراث دیپلماسی نبوی به ما یادآور می‌شود هر چند دوران رساندن پیام الهی با نامه از سوی پیامبران الهی پایان یافته اما رسالت امت او هرگز متوقف نشده است. امروز، هر یک از ما خود یک نامه هستیم؛ نامه‌ای که با جوهر اخلاق و صداقت نگاشته و با مُهر ایمان، به سوی جهانیان ارسال می‌شود. چهره گشاده ما، دست یاریگر ما و زبان دادخواه ما، همان پیامی است که می‌تواند قلب‌ها را فتح کند. در نهایت، این نامه‌های زنده هستند که اصالت مکتبی را شهادت می‌دهند که بزرگ‌ترین پیامش، رحمت برای جهانیان است.