در روزگاری که تاریخ ملتها بر ستون کلمات استوار میشد، تمدن اسلامی هویت خود را نه با شمشیر و قدرت، که با مرکّب دانشمندان و همت کاتبان بر صفحات تاریخ نگاشت. از حلقههای علم در مساجد تا کتابخانههای باشکوه بغداد و اندلس، کتاب تنها ابزار انتقال دانش نبود، بلکه سنگ بنای اخلاق، خردورزی و فرهنگی بود که قرنها چراغ راه بشریت شد.
به مناسبت هفته کتاب و کتابخوانی بر آن شدیم این میراث ماندگار را بازخوانی کنیم. در همین راستا، با حجتالاسلام والمسلمین دکتر حسین رضایی شریفآبادی، استادیار و عضو هیئت علمی گروه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فرهنگیان به گفتوگو پرداختیم.
سنگ بنای یک تمدن کتابخوان
حجتالاسلام رضایی با ترسیم یک چشمانداز تاریخی، نقش کتاب را در شالوده تمدن اسلامی اینگونه تبیین میکند: تاریخ تمدن اسلامی نشان میدهد کتاب و کتابخوانی همواره جایگاه ویژهای در فرهنگ و ساختار جامعه داشتهاست. از ابتدای شکلگیری تمدن اسلامی، مسلمانان توجه ویژهای به علم و دانش نشان دادهاند و کتاب به عنوان مهمترین ابزار انتقال دانش و فرهنگ شناخته میشده است. مساجد، مدارس دینی، کتابخانهها و دارالحدیثها به مراکز جمعآوری، نگهداری و مطالعه کتابها تبدیل شدند و زمینه رشد علمی و فرهنگی در جهان اسلام فراهم آمد.
او بر نقش محوری کتاب در هویتسازی تأکید کرده و ادامه میدهد: کتاب و کتابخوانی در تمدن اسلامی نقشی محوری در انتقال فرهنگ و هویت دارد. بسیاری از دانشمندان و فلاسفه مسلمان، علاوه بر تألیف آثار علمی و فلسفی، به گردآوری و نگارش منابع ادبی، تاریخی و مذهبی پرداختند تا نسلهای بعدی بتوانند از دانش و تجربه پیشینیان بهرهمند شوند. حفظ و توسعه کتابخانهها، ایجاد مراکز ترجمه و رونق نوشتافزارها نشان میدهد مطالعه و کتابخوانی در این تمدن نه یک فعالیت فردی، بلکه یک وظیفه اجتماعی و فرهنگی به شمار میرفته است.
اکوسیستم دانایی
این کارشناس تاریخ و تمدن اسلامی، منظومه علمی تمدن اسلامی را یک اکوسیستم پویا توصیف میکند که در آن هیچ دانشی منزوی نیست و ادامه میدهد: از دیگر ویژگیهای برجسته تمدن اسلامی در زمینه کتاب، توجه به همهجانبگی دانش است. علوم دینی، فلسفه، ریاضیات، نجوم، پزشکی و ادبیات، همه با هم رشد یافتند و کتابها ابزار اصلی انتقال و آموزش این علوم محسوب میشدند. این تنوع علمی نشان میدهد کتاب و مطالعه در تمدن اسلامی، محدود به یک حوزه خاص نبوده، بلکه وسیلهای برای توسعه فرهنگ، خردورزی و ارتقای سطح فکری جامعه بوده است.
وی معتقد است این جریان فکری قدرتمند، از سبک زندگی نخبگان تا بطن خانوادهها ریشه دوانده بود و میگوید: نقش شخصیتهای برجسته اسلامی در ترویج کتابخوانی نیز قابل توجه است. امامان، فقها، دانشمندان و اندیشمندان با تألیف، گردآوری و مطالعه کتابها، الگوی عملی برای جامعه فراهم کردند. در این زمینه، مادران و خانوادهها نیز نقش کلیدی داشتند؛ انتقال ارزش کتابخوانی به کودکان و نوجوانان، بخشی از تربیت اخلاقی و فرهنگی آنها بود و موجب تثبیت هنجارهای فکری و اجتماعی میشد.
دکتر رضایی اوج این نهضت فرهنگی را در شکلگیری نهادهای ماندگار علمی دانسته و یادآور میشود: کتابخانههای بزرگ اسلامی، مانند کتابخانه بغداد در دوران عباسیان یا کتابخانههای قاهره و اندلس، نمونههای بارز اهمیت کتاب و مطالعه در تاریخ اسلام هستند. این مراکز نه تنها محل جمعآوری کتابها بودند، بلکه به عنوان مراکز تحقیق، تبادل نظر و آموزش، به رشد فکری و فرهنگی جامعه کمک میکردند. کتاب در این فضاها وسیلهای برای حفظ هویت فرهنگی، ارتقای دانش و توسعه اخلاق و رفتار انسانی بود.
نسخهای برای امروز
این پژوهشگر تاریخ با نگاهی به آشفتگیهای فکری دنیای دیجیتال، راهکار را در بازخوانی یک میراث کهن میجوید و تصریح میکند: در عصر حاضر نیز میتوان از تجربه تمدن اسلامی درس گرفت. گسترش فضای مجازی و ابزارهای دیجیتال ازجمله هوش مصنوعی سبب شده حجم اطلاعات بسیار زیاد و اغلب سطحی شود. در چنین شرایطی، بازگشت به فرهنگ کتابخوانی اسلامی، یادگیری از منابع معتبر و توجه به مطالعه عمیق، اهمیت بیشتری پیدا کرده است. کتاب و مطالعه، نه تنها ابزار انتقال دانش هستند، بلکه زمینه تفکر مستقل، تحلیل عمیق و پرورش اخلاق و شخصیت را فراهم میکنند.
وی حفظ هویت نسل جدید را در گرو همین بازگشت به مطالعه عمیق دانسته و بیان میکند: توجه به کتاب و کتابخوانی نقش مؤثری در حفظ هویت فرهنگی و اجتماعی دارد. همانطور که در تمدن اسلامی کتاب به انتقال دانش و فرهنگ کمک میکرد، مطالعه و شناخت منابع معتبر امروز، میتواند به نسلهای جدید کمک کند ریشههای فرهنگی و تاریخی خود را بشناسند و با تکیه بر آن، جامعهای آگاه و توانمند بسازند.
دکتر رضایی در پایان، راه برونرفت از این چالشها را اینگونه خلاصه میکند: روشن است که کتاب و کتابخوانی در فرهنگ و تمدن اسلامی نه تنها ابزار دانش، بلکه وسیلهای برای تقویت خرد، اخلاق، هویت و ثبات اجتماعی بوده است. ترویج مطالعه، بازگرداندن ارزش کتابخوانی به خانواده و جامعه و ایجاد نهضتهای فرهنگی و کتابخانههای عمومی، گامی مهم در تقویت فرهنگ، دانش و هویت جامعه امروز به شمار میآید. کتاب در این فضاها وسیلهای برای حفظ هویت فرهنگی، ارتقای دانش و توسعه اخلاق و رفتار انسانی است. از این رو، هفته کتاب فرصتی است تا در آینه این تاریخ پرافتخار، جایگاه امروز خود را بسنجیم و دریابیم برای ساختن فردایی شایسته این تمدن، باز هم راهی جز بازگشت به فرهنگ کتاب و خردورزی نداریم.
نظر شما