در طلیعه چهارشنبه‌ای دیگر از چهارشنبه‌های رضوی که دل‌ها متوجه بارگاه امام مهربانی‌هاست، فرصتی است برای تأمل در یکی از عمیق‌ترین مفاهیم تربیتی در سیره ایشان؛ «گذشت زیبا». بهانه این بازخوانی، ماجرای گذشت اخیر از قصاص قاتل جوان دانشجو، مرحوم امیرمحمد خالقی و شرط تربیتی معنادار خانواده او بود؛ اقدامی که این پرسش را بیش از پیش زنده کرد که مرز میان یک عفو ساده و یک گذشت تعالی‌بخش کجاست؟ پاسخ این پرسش را می‌توان در کلام نورانی امام هشتم(ع) یافت که در تفسیر آیه «فَاصفَحِ الصَّفحَ الجَمیلَ»، یک منشور کامل و کاربردی ارائه داده و فرمودند: «عَفوٌ مِن غَیرِ عُقوبَةٍ وَ لا تَعنیفٍ وَ لا عَتبٍ؛ گذشت زیبا، بخششی است بدون مجازات، بدون تندی و بدون سرزنش». (اعلام‌الدین، ص ۳۰۷) این تعریف دقیق، نشان می‌دهد «صفح جمیل» تنها یک واکنش احساسی نیست، بلکه یک فرایند تربیتی آگاهانه است که هدف آن نه فقط چشم‌پوشی از خطا، بلکه حفظ کرامت انسانی و هموار کردن مسیر بازگشت برای فرد خطاکار است.
برای واکاوی ابعاد این منشور رضوی و چگونگی پیاده‌سازی آن در زندگی، با سیده لینا حسینی، کارشناس علوم قرآن و حدیث و استاد حوزه و دانشگاه گفت‌وگویی داشتیم که در ادامه می‌خوانید.

‏با عنایت به تعریف امام رضا(ع) از «صفح جمیل» یعنی گذشت بدون مجازات، تندی و سرزنش؛ چگونه می‌توان شرطی تربیتی مانند حفظ قرآن را نه تنها مغایر با این بخشش خالصانه ندانست، بلکه آن را اوج رأفت رضوی و مرحله‌ تکمیلی این گذشت زیبا برای احیای کامل شخصیت خطاکار تلقی کرد؟

«صفح» به معنی روی هر چیزی است مانند صفحه صورت‏ و به همین دلیل «فاصفح» به معنی روی بگردان و صرف‌نظر کن آمده است و از آنجا که‏ روی گرداندن از چیزی گاهی به خاطر بی‏اعتنایی و قهر کردن و مانند آن است و گاهی به خاطر عفو و گذشت بزرگوارانه، لذا در آیه فوق بلافاصله آن را با کلمه جمیل (زیبا) توصیف می‏کند تا معنی دوم را برساند. (تفسیر نمونه، ج ۱۱، ص ۱۲۷-۱۲۸)
علامه طباطبایی(ره) این معنا را این‌گونه از دل کلمه «صفح» بیرون کشیده و می‌فرماید: «آن معنای اضافی که گفتیم در صفح است، عبارت است از روی خوش نشان دادن، پس معنای «صفحت عنه» این است علاوه بر اینکه او را عفو کردم، روی خوش هم به او نشان دادم و یا این است من صفحه روی او را دیدم در حالی که به روی خود نیاوردم و یا این است که آن صفحه‏ای که گناه و جرم او را در آن ثبت کرده بودم، ورق زده و به صفحه دیگر رد شدم». (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۲، ص ۱۹۰-۱۹۱) فرد خطاکار از طرفی منتظر مجازات است؛ از سویی، خود را از خشم و تندی طرف مقابل در امان نمی‌بیند و از طرفی دیگر، اندوه و ناراحتی سرزنش و ملامت دیگران او را آزار می‌دهد، اما زمانی که «صفح جمیل» به میان می‌آید، هم به فرد خطاکار ایمنی می‌دهد و هم از طرف مقابل او یک انسان کریم و بزرگوار را به نمایش می‌گذارد.

آیا مفهوم صفح جمیل با مفهوم شکر نیز ارتباط دارد؟

بله، بدون شک انسانی که تا دیروز در موضعی بود که کسی درباره او ظلم و خطایی مرتکب می‌شد، اکنون در جایگاهی قرار گرفته که می‌تواند ببخشاید و این تغییر جایگاه، چیزی جز لطف خداوند و نعمت بیکران او نیست. نعمت نیازمند شکر است و چه شکری بالاتر از شکر عملی، آن هم با جلوه عفو و گذشت از خطاکار: «إِذَا قَدَرْتَ عَلَی عَدُوِّکَ، فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُکْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَیْهِ». (نهج البلاغه، حکمت ۱۱)

‏چگونه یک شرط تربیتی که هدف آن تعالی روح خطاکار است، از یک غرامت فراتر رفته و با فراهم کردن مسیر اصلاح، به ابزاری برای تحقق «صفح جمیل» و کمال‌بخشِ زیبایی این گذشت تبدیل می‌شود؟

با نگاهی به معنای واژگانی کلمه «صفح» به پاسخ این پرسش نزدیک‌تر می‌شویم. واژه «عفو» به معنای بخشش است اما «صفح» رساتر از عفو است؛ یعنی سوءسابقه خطاکار را برطرف سازد (المفردات فی غریب القرآن، ماده‏ صفح)؛ یعنی صفح جمیل و پرهیز از مجازات، تندی و ملامت خطاکار، فایده‏ روان‏شناختی دارد و موجب سبک‌بالی و جلوگیری از فشار روانی به فرد خطاکار می‏شود. در آن صورت است که حتی اگر شرطی هم معین نشود، این فرد در خود احساس تکلیف می‌کند تا درصدد جبران برآمده و به نحوی، رضایت و خشنودی کسانی که فرصت دوباره‌ای را در اختیارش نهاده‌اند، تأمین کند. این تمایل و انگیزه جبران، دیگر نامش غرامت نیست، بلکه تبدیل به یک نسخه تربیتی شده است. یکی از جنبه‌های زیبایی‌شناسی در آموزه‌های دینی ما این است فقط انجام کار خوب، آن هم به هر قیمتی و با هر روشی توصیه نشده است، بلکه مهم آن است کار خوب را از مسیر درست آن و به‌خوبی انجام دهیم. در موضوع عفو و گذشت هم می‌فرماید اگر می‌خواهی کسی را ببخشی، راه و روش خاص خود را دارد که قرآن کریم از آن به صفح جمیل تعبیر کرده و امام رضا(ع) به گذشتی همراه با سه قید مهم تفسیر می‌فرماید. یعنی به‌گونه‌ای ببخش که این عفو و گذشت تو جمال و زیبایی داشته باشد و همه خواهان آن باشند، نه اینکه عفو نکردن تو را بر عفو و گذشتت ترجیح بدهند. هر سه قید نبودِ مجازات، تندی و سرزنش در کنار هم، سه وجه منشور زیبای گذشت را تصویر می‌کنند.

‏با توجه به اینکه «رأفت» به معنای مهربانی فعال و درمان بدون ایجاد ناخوشایندی است، چگونه سه شرط امام رضا(ع) برای صفح جمیل؛ حذف مجازات، تندی و سرزنش، این نوع گذشت را به تجلی کامل رأفت رضوی و نسخه درمانی برای روح خطاکار تبدیل می‌کند؟

لغت‌شناسان سه معنا برای کلمه «رئوف» بیان کرده‌اند: الف. شدید الرحمه (طریحی، مجمع‌البحرین، ماده رأف): کسی که رحمت شدید یا همان مهربانی فراوان دارد؛ ب. مهربانی او مخصوص گرفتاران است (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۳۲۵)؛ ج. رأفت، آن مهربانی است که در آن امر ناخوشایندی نیست (ابن منظور، لسان العرب، ماده رأف)؛ مثلاً پزشک وقتی درمان می‌کند، در نسخه او داروی تلخ و ناخوشایندی وجود دارد، ولی رئوف، کسی است که اگر در مقام درمان قرار بگیرد، بیماران را بدون درد، درمان می‌کند. از همین جا معلوم می‌شود وقتی امام رئوف ما عقوبت، تندی و ملامت را از دایره واکنش دربرابر فرد خاطی خارج می‌کنند، هم نسبت به وی رحمت شدید داشته‌، هم نظری بر گرفتاری او افکنده و هم هر امر ناخوشایندی را از او دفع کرده‌اند.

چگونه می‌توان با الهام از سه شرط امام رضا(ع) در حدیث «صفح جمیل»، یک نقشه راه عملی برای مهار واکنش اولیه، مدیریت کلام و پاک‌سازی کامل قلب از سرزنش در دلخوری‌های روزمره ترسیم کرد؟

راهکار عملی برای تمرین «گذشت زیبا» در زندگی روزمره، در خودِ حدیث امام رضا(ع) وجود دارد. ایشان فرمودند: «عَفوٌ مِن غَیرِ عُقوبَةٍ وَ لا تَعنیفٍ وَ لا عَتبٍ»؛ یعنی بخشش باید بدون مجازات، بدون تندی و بدون سرزنش باشد. این تعریف، خودش یک نقشه راه سه مرحله‌ای به ما می‌دهد. گام نخست، کنترل واکنش فوری است که به شرط «غَیرِ عُقوبَةٍ» (بدون مجازات) مربوط می‌شود. وقتی از کسی ناراحت می‌شویم، بهترین کار این است فوراً واکنشی نشان ندهیم و تصمیم عجولانه‌ای برای تنبیه نگیریم. همان‌طور که امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «وَ لَا تُسْرِعَنَّ إِلَی بَادِرَةٍ وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَةً» (نهج البلاغه، نامه ۵۳)؛ این مکث به ما فرصت می‌دهد فکر کنیم آیا ناراحتی ما واقعاً به خاطر خطای طرف مقابل است یا به خاطر انتظارات بالای خودمان. گام دوم، جایگزین کردن خشم با گفت‌وگو است تا شرط «لا تَعنیفٍ» (بدون تندی) را رعایت کنیم. پس از اینکه آرام‌تر شدیم، به جای رفتار تند یا پرخاش، می‌توانیم با آرامش گفت‌وگو را شروع کنیم. مثلاً بگوییم: «من از این رفتارت ناراحت شدم، ولی نمی‌خواهم این دلخوری بین ما بماند». این کار، فضا را برای حل مسئله باز می‌کند، نه تشدید آن.
گام سوم و سخت‌ترین مرحله، پاک کردن کامل ذهن از سرزنش است تا به شرط «لا عَتبٍ» عمل کنیم. یعنی بعد از بخشش، دیگر ماجرا را نه در زبان و نه در ذهن به رخ نکشیم و منت نگذاریم. یک راه تمرین این است خودمان را جای آن شخص بگذاریم و به یاد بیاوریم ما هم ممکن است اشتباه کنیم. همان‌طور که در حدیث آمده: «مَن عَیَّرَ مُؤمِنا بِذَنبٍ لَم یَمُت حَتّی یَرکَبَهُ» (الکافی، کلینی، ج ۲، ص ۳۵۶)؛ هر کس مؤمنی را برای گناهی سرزنش کند، از دنیا نمی‌رود تا اینکه خودش آن گناه را مرتکب شود». وقتی این را به خودمان یادآوری کنیم، راحت‌تر می‌توانیم حتی در ذهنمان هم فرد را ببخشیم و با دعای خیر برای او، ماجرا را برای همیشه تمام کنیم.