به گزارش گروه فرهنگی قدس، زبان فارسی به عنوان سرمایه فرهنگی و هویت ملی، نیازمند حفاظت و صیانت از ساختار و واژگان خود است. ورود واژههای بیگانه به ویژه در حوزههای فناوری و رسانههای دیجیتال میتواند در کمرنگ شدن واژگان بومی و تضعیف انسجام زبانی تأثیرگذار باشد. در این میان پژوهش در زمینه شناسایی، تحلیل و جایگزینی معادلهای مناسب فارسی، نقش اساسی در حفظ هویت زبانی، ارتقای توان علمی و تضمین استمرار فرهنگ ملی ایفا میکند. با دکتر مسعود قیومی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و مدیر گروه زبان و رایانه فرهنگستان زبان و ادب فارسی به بررسی وضعیت ورود واژگان بیگانه به زبان فارسی پرداختیم و وی نسبت به اهمیت پژوهش و مطالعه در حفظ زبان و مدیریت تحولات زبانی نکاتی را مطرح کرد که به بهانه روز پژوهش، خواندن آن خالی از لطف نخواهد بود.
پذیرش موقت واژههای خارجی و پویایی زبان
قیومی در ابتدای صحبتهای خود با اشاره به مسئله ورود واژههای بیگانه به زبان فارسی و تلقی آن به عنوان تهدید یا فرصت، میگوید: شخصاً این مسئله را تهدید نمیدانم؛ زیرا معمولاً این واژهها و اصطلاحات در یک بازه زمانی مشخص وارد زبان شده و پس از مدتی از میان میروند و واژههای دیگری جایگزین آنها میشود. این روند، فرایندی طبیعی است که در همه زبانها رخ میدهد. از این رو، من ورود این واژهها را نه تهدید، بلکه نشانه زنده بودن و پویایی زبان میدانم. زبانی پویاست که بتواند هر چند برای مدتی محدود واژههایی از زبان دیگر را در خود بپذیرد. اگر جامعه زبانی آن واژهها را بپذیرد، در زبان باقی میمانند و در غیر این صورت، پس از مدتی ماهیت خود را از دست میدهند و بهتدریج از چرخه کاربرد خارج میشوند.
وی در ادامه با ذکر مثالی ادامه میدهد: اگر به خاطر داشته باشید، حدود ۱۰ تا ۱۵ سال پیش، زمانی که سریال «برره» از تلویزیون پخش میشد، بسیاری از افرادی که این سریال را تماشا میکردند، هنگام برخورد با یکدیگر در کوچه و خیابان، بهصورت «بررهای» صحبت میکردند. این گویش، هیچ گونه تعلقی به هیچ منطقه جغرافیایی ایران نداشت و کاملاً ساختگی بود. تلفظ و ساخت واژههای آن میتوانست به هر زبانی تعلق داشته باشد و صرفاً در یک بازه زمانی رواج یافته بود. در آن مقطع، بسیاری از افراد از این عبارتها و کلمات استفاده میکردند، اما پس از توقف پخش سریال و کاهش ارتباطات مبتنی بر آن، این شیوه سخن گفتن به تدریج از ذهن افراد پاک شد. ممکن است هنوز برخی افراد برای شوخی، گاهی از این عبارتها استفاده کنند، اما این بدان معنا نیست که این واژهها به بخشی از واژگان رسمی یا حتی پایدار زبان آنها تبدیل شده باشد، یا بتوان از آنها در یک نطق کاملاً رسمی استفاده کرد.
نگاه دوگانه به واژههای عربی و لاتین
وی در پاسخ به این پرسش که استفاده از واژهها و اصطلاحات عامیانه انگلیسی فراتر از «تکه کلام» شده و گاهی این واژهها آن قدر رایج میشوند که حتی در جلسات رسمی یا در رسانههایی مانند صداوسیما نیز مورد استفاده قرار میگیرند، در این صورت باید چه کرد، توضیح میدهد: این موضوع مانند تیغه دو لبه یک شمشیر است. از یک سو، نمیتوان با نگاهی افراطی مانع ورود هر گونه واژه بیگانه شد. جالب آنکه بسیاری از افرادی که با ورود واژههای لاتین مخالفت میکنند، بهراحتی واژههای عربی را میپذیرند، در حالی که زبانهای فارسی و عربی از نظر خانوادگی هیچ گونه خویشاوندی زبانی با یکدیگر ندارند و تنها در برخی ویژگیهای دستگاه زبانی مشترکاند. زبان عربی جزو زبانهای سامی است و فارسی به خانواده زبانهای هند و اروپایی تعلق دارد. این پرسش مطرح میشود که چرا در مواجهه با واژههای عربی چنین حساسیتی وجود ندارد، اما تمرکز انتقادها صرفاً بر واژههای لاتین است. این نوع نگاه، نگاهی متحجرانه است و چندان پسندیده نیست!
چالشهای غربزدگی و مدگرایی زبانی
قیومی گفتههای خود را این گونه تکمیل میکند: از سوی دیگر، نباید دروازه زبان را آنچنان گشوده رها کرد که هر واژهای بدون ضابطه وارد شود و ساختار زبان را دچار آشفتگی کند. مسئله مهم این است که در جامعه ما متأسفانه نوعی غربزدگی رواج یافته است. در چنین فضایی، هر چه فرد از واژههای لاتینِ بهظاهر پرطمطراق بیشتر استفاده کند، بهعنوان فردی بهروزتر و فرهیختهتر تلقی میشود. همین نگرش سبب میشود افراد به استفاده از این واژهها سوق داده شوند. این مسئله حتی در نامگذاری مغازهها هم دیده میشود. این پرسش مطرح میشود که چرا بسیاری از تابلوهای مغازهها به زبان انگلیسی نوشته میشود و چرا از عناوین فارسی استفاده نمیشود.
در این میان، زبان باید مفاهیم را بهدرستی منتقل کند. اولویت با آن مفهومی است که بتواند بهدرستی توسط گویشوران استفاده شود. اما متأسفانه در فرهنگ غالب جامعه، استفاده از واژههای لاتین ـ بهویژه انگلیسی ـ نوعی تمایز اجتماعی و فرهنگی ایجاد میکند و بهعنوان یک ژست اجتماعی تلقی میشود. در مقابل، استفاده از واژههای فارسی گاه نهتنها امتیاز محسوب نمیشود، بلکه حتی ممکن است فرد را به «فرهنگستانی بودن» متهم کنند و این رفتار را نوعی تمسخر بدانند. این امر نشان میدهد تمایل به مدگرایی و غربگرایی در جامعه بهویژه در نسل جوان تقویت شده است.
گرایش به غرب در بطن جامعه وجود دارد
وی با بیان اینکه اگر جامعهشناسی ایران را در نظر بگیریم، میتوان گفت گرایش به غرب در بطن جامعه وجود دارد، یادآور میشود: این گرایش در نسلهای جدید پررنگتر شده است. او ادامه میدهد: جذابیتهای ظاهری فرهنگ غرب در مقایسه با فرهنگ شرق، برای بسیاری از جوانان بیشتر است.
در عین حال، به دلیل برخی عملکردها و گفتارها، جامعه تا حدی از فرهنگ بومی و غنی خود فاصله گرفته و نوعی گسست فرهنگی ایجاد شده است. طبیعی است که این خلأ باید با چیزی پر شود و سادهترین جایگزین، فرهنگ غرب است.
نمونههای این مسئله را میتوان در رواج نمادهایی مانند درخت کریسمس، ولنتاین و هالووین مشاهده کرد؛ در حالی که بسیاری از این آیینها معادلهای بومی در فرهنگ ایرانی دارند، مانند چهارشنبهسوری و آیین قاشقزنی. با این حال، جامعه به دلیل بیگانگی تدریجی با فرهنگ خود، این آیینها را کمتر میشناسد و کمتر به آنها گرایش دارد. البته برخی عناصر فرهنگی مانند نوروز، چنان جایگاهی عمیق و مستحکم دارند که فرهنگ غرب نتوانسته است جایگزینی برای آنها ایجاد کند. با این حال اگر در برخی موارد شاهد جایگزینی فرهنگی هستیم، این موضوع نه به دلیل اراده مردم، بلکه معمولاً ناشی از برخی کنشها و سیاستگذاریهای اجتماعی است. مردم در مقابل این اقدامها واکنش نشان میدهند و اگر چیزی از آنها گرفته شود، خلأ ایجاد شده باید با جایگزینی مناسب پر شود. اگر جایگزین ارزشمند و بزرگ باشد، مردم آن را خواهند پذیرفت؛ اما اگر تنها خلأ ایجاد شود، زمینه برای پذیرش فرهنگ یا ارزشهای دیگر باز میشود.
قیومی با بیان اینکه در حوزه زبان نیز همین منطق حاکم است، هشدار میدهد: این مسئله حتی در سطح واژهسازی نیز قابل مشاهده است. برای مثال در مقالهای که پیشتر نوشتهام، بررسی کردهام که چگونه پیشوندها و پسوندهای فارسی به واژههای انگلیسی متصل میشوند؛ مانند «کیوتتر». در حالی که واژههای فارسی مانند «زیباتر» یا «جذابتر» وجود دارند، اما بسامد کاربرد واژه انگلیسی در فضای رسانهای و شبکههای اجتماعی سبب میشود که همان واژه در ذهن نسل جدید فعالتر باشد.
وی در ادامه به تفاوت شیوه تعامل نسل جدید با زبان، در مقایسه با نسلهای پیشین اشاره میکند و میگوید: نسلهای گذشته بیشتر با متون نوشتاری رسمی، کتاب، روزنامه و مجله سروکار داشتند، اما نسل جدید بخش عمدهای از وقت خود را در شبکههای اجتماعی و ابزارهای ارتباطی مبتنی بر اینترنت میگذراند. در این فضا، واژههایی مانند «کامنت» بهصورت ناخودآگاه جایگزین معادلهای فارسی میشود، نه از سر عناد، بلکه به دلیل عادت و بسامد بالای کاربرد.
ترکیب واژههای انگلیسی با ساختارهای بومی
مدیر گروه زبان و رایانه فرهنگستان زبان ادامه میدهد: در این میان، نقدی نیز به عملکرد نهادهایی مانند فرهنگستان زبان و ادب فارسی وارد است. فرایند معادلسازی اغلب با تأخیر انجام میشود. واژهای که سالها در جامعه جا افتاده، تازه پس از مدت طولانی معادلسازی میشود؛ مانند واژه «کاتر» که پس از حدود ۲۵ سال، معادل «تیزبر» برای آن پیشنهاد شد. در چنین شرایطی طبیعی است نسلهایی که با واژه اصلی خو گرفتهاند، معادل جدید را نپذیرند.
بنابراین، مسئله ورود واژههای بیگانه، مسئلهای ساده و تکبعدی نیست، بلکه پدیدهای چندبعدی است که نیازمند هماهنگی میان سیاستگذاری زبانی، نهادهای مسئول و خود گویشوران است. در غیر این صورت، نوعی عدم توازن ایجاد میشود که پیامدهای آن در گفتار و نوشتار روزمره قابل مشاهده است.
وی در ادامه، به موضوع واژههای تخصصی اشاره میکند و میافزاید: واژگان تخصصی بخشی از دانش و حرفه افراد میشود و اگر معادل دقیق و جاافتادهای برای آنها وجود نداشته باشد، استفاده از واژه اصلی اجتنابناپذیر است. برای مثال، در حوزه رایانه و هوش مصنوعی، واژه «مدل» با معادل «انگاره» بهطور کامل همپوشانی معنایی ندارد و استفاده از معادل فارسی، گاه موجب اختلال در ارتباط علمی میشود. در چنین شرایطی، اگر زبان نتواند اندیشه را بهدرستی منتقل کند، کارکرد اصلی خود را از دست میدهد. هدف زبان، انتقال معنا و اندیشه است؛ خواه این انتقال با واژه فارسی انجام شود یا واژهای وام گرفته از زبان دیگر. بررسی زبانهای دیگر مانند آلمانی نشان میدهد این پدیده مختص زبان فارسی نیست. در بسیاری از زبانها، بهدلیل سیطره زبان انگلیسی، واژههای انگلیسی با ساختارهای بومی ترکیب میشوند؛ همان گونه که در فارسی از «دانلود کردن» استفاده میشود و معادلهایی مانند «پایینگذاری» کاربرد بسیار محدودی دارند.
قیومی با تأکید بر اینکه با این اوصاف، نگرانی جدی درباره نابودی زبان وجود ندارد، اظهار میکند: اهل زبان به سطحی از تشخیص رسیدهاند که بتوانند میان مفاهیم بومی و وام گرفته تمایز قائل شوند. با این حال، نهادهای مسئول باید با حساسیت و سرعت بیشتری عمل کنند؛ زیرا هر چه مداخله زودتر انجام شود، اثربخشی آن بیشتر خواهد بود. سرمایهگذاری در حوزه زبان، امری بلندمدت است و نتایج آن معمولاً در نسلهای بعدی نمایان میشود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به اهمیت نقش ابزارهای دیجیتال تصریح میکند: امروزه کمتر کسی به فرهنگ لغت کاغذی مراجعه میکند. کمبود منابع برخط جامع و در دسترس برای زبان فارسی، یکی از عوامل استفاده بیشتر از واژههای بیگانه است. در حالی که برای زبان انگلیسی، فرهنگهای لغت معتبر بهصورت برخط و رایگان در دسترس هستند، منابع فارسی هنوز به اندازه کافی گسترده و شناخته شده نیستند.
پاسخ به نیازهای پژوهشی و آموزشی زبان
قیومی در بخشی دیگر درباره پژوهش و مطالعه درباره زبان صحبت کرد. وی با اشاره به فعالیتهای گروه «زبان و رایانه» فرهنگستان ادب با اشاره به اینکه این گروه فعالیتهایی در زمینه واژهگزینی انجام نمیدهد بلکه در حقیقت درباره زبان فارسی پژوهش میکند فعالیتهای گروه را به این صورت تشریح کرده و میگوید: گروه «زبان و رایانه» تمرکز اصلی خود را بر پردازش زبان فارسی در حوزه رایانه قرار داده است. فعالیتهای اصلی این گروه را میتوان در سه محور اصلی تهیه پیکرههای زبانی متنوع، تدوین دستور خط برای فضای مجازی، ارزیابی ابزارهای پردازش زبان فارسی و طراحی ابزارهای تبدیل فارسی غیررسمی به فارسی معیار خلاصه کرد. در محور نخست، گروه تلاش میکند پیکرههای متنوعی از متون علمی، خبری، آموزشی و سایر حوزهها تهیه کرده تا نیازهای پژوهشی و آموزشی را برآورده کند. در محور دوم، گروه در حال تدوین یک چارچوب است تا نویسندگان، مترجمان و تولیدکنندگان زیرنویس فیلمها بتوانند نگارش فارسی شکسته و گفتاری را به صورت استاندارد و یکدست انجام دهند.
این چارچوب کمک میکند تا از سردرگمی و نوشتن سلیقهای جلوگیری شود و در محور سوم، گروه ابزارهایی مانند ویراستارها و غلطیابهای خط فارسی را ارزیابی میکند. برای نمونه، پیکره ارزیابی تهیه شده که اگر ابزارها بتوانند بیش از ۷۵ درصد دادههای ارزیابی را درست پردازش کنند، نشان فرهنگستان به آن ابزار تعلق میگیرد تا حمایت معنوی از محصولات انجام شده باشد. یکی دیگر از فعالیتهای گروه، توسعه ابزارهایی برای تبدیل فارسی غیررسمی موجود در فضای مجازی به فارسی معیار است. این اقدامها با هدف ساماندهی زبان فارسی در فضای دیجیتال و حمایت از محصولات زبانی انجام میشود.
نظر شما