اعظم طیرانی- کشور ایران رنگین کمان بناها و ابنیه تاریخی است که از سراسر جهان افراد بسیاری را به سمت خود می کشاند.

تعدد این بناهای تاریخی و نیاز به احیا و مرمت این بناها یکی از ملزوماتی است که متاسفانه در طی سال های گذشته دولتمردان را از تامین بودجه برای مرمت آن ها بازنگاه داشته است و شاید بر همین اساس است که دولتمردان برای شانه خالی کردن از بار این مسئولیت سعی کرده اند تا با واگذاری بناهای تاریخی به بخش خصوصی این وظیفه را از دوش خود برداشته و این سرآغاز ماجرا برای تهیه این گزارش است.

دغدغه آثار باستانی

بنا بر گفته کارشناسان میراث فرهنگی بسیاری از بناهای تاریخی ما در حال از بین رفتن هستند و اعتبار کافی برای مرمت آن‌ها در کشور وجود ندارد و اگر هم مرمت شود بعد از مرمت داستان نگهداری و مدیریت آن‌ها پیش می‌آید که خود بحث مفصلی است.

دولت در طی سال های گذشته برای جلب مشارکت بخش خصوصی این بناها را به افرادی با مدت مشخص اجاره داده شود تا آن‌ها را مرمت و نگهداری کنند و در حوزه‌هایی که به گردشگری کشور کمک می‌کنند کاربری خوبی برایشان در نظر بگیرند، اما نگرانی اینجاست که نظارت بر این امر با معاونت میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است که توان ظرفیت اجرایی این نظارت را با این حجم گسترده ندارد و طرح اجاره بناهای تاریخی نه تنها موجب مرمت و حفظ بناهای تاریخی نمی شود بلکه موجب مرمت غیراصولی و از بین رفتن هویت بناها و آسیب بیشتر به آن‌ها می‌شود.

تغییر کاربری

بسیاری از آثار باستانی در استان های کشور از جمله کاروانسراها و یا خانه های قدیمی با واگذاری به بخش خصوصی وارد چرخه اقتصادی شده است.

برخی از این کاروانسراها به بازارچه های صنایع دستی اختصاص داده شده است و لذا به ویژه در ایام تعطیلات این اماکن میزبان سیلی از گردشگران هستند که محافظت از آثار باستانی را سخت می کند.

از آن جا که بخش خصوصی هزینه چندانی مانند بکار گماردن نگهبان برای محافظت از این آثار به خرج نمی دهد لذا بسیاری ازاین اماکن با تخریب و آسیب از طرف گردشگران روبرو می شود.

در حال حاضر بسیاری از این اماکن در استان یزد و یا اصفهان به رستوران سنتی تبدیل شده است و لذا بسیاری از این مکان ها به دلیل نیاز به طبخ و شست و شو بیم آن می رود که آثار جبران ناپذیری به اماکن تاریخی بزند.

صندوق احیاء و توسعه

دراستان های یزد، اصفهان و فارس خانه‌های تاریخی بسیاری وجود دارد که به دلایل متعدد رو به ویرانی هستند.مقامات وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی می‌گویند، وظیفه «صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی» در واگذاری بناها به بخش خصوصی، احیا و جلوگیری از تخریب آنهاست.

آنطور که برخی کارشناسان مُنتقد گفته‌اند، در نخستین قدم واگذاری بناهای تاریخی از سوی صندوق، مکان‌هایی واگذار شده‌اند که شرایط خوبی نسبت به سایر بناها داشته‌اند لذا نکته حائز اهمیت این است که صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی، تنها بناهایی را می‌تواند در فهرست واگذاری‌ها قرار دهد که در مالکیت و اختیار اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی است اما به باور کارشناسان، از بین بناهای تاریخی در اختیارِ میراث فرهنگی، بطور قطع بناهایی با شرایط اضطراری‌تر هم وجود دارد که برای نجات از تخریب به سرمایه‌گذار داده شوند تا به ازای بهره‌برداری چندساله، دست مرمت بر سر و رویشان کشیده شود و از تخریب و فراموشی نجات پیدا کنند.

تجدید حیات

در همین رابطه یک مدرس دانشگاه در حوزه گردشگری در گفت و گو با قدس اظهار می کند: باید توجه داشت که به طور مثال یک بنای تاریخی مانند کاروانسرا با تغییر فرهنگ و نیازهایی که در جامعه مدنی امروز افتاده طبیعتا کارکرد اولیه خود را ازدست‌داده است و دیگر کاروانی وجود ندارد و کسی نیاز به حضور در کاروانسراها برای شب‌مانی نخواهد داشت.

دولت در طی سال های گذشته برای جلب مشارکت بخش خصوصی بناهاب تاریخی را به افرادی با مدت مشخص اجاره می دهد تا آن‌ها را مرمت و نگهداری کنند اما نگرانی اینجاست که نظارت بر این امر با معاونت میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است که توان ظرفیت اجرایی این نظارت را با این حجم گسترده ندارد و طرح اجاره بناهای تاریخی نه تنها موجب مرمت و حفظ بناهای تاریخی نمی شود بلکه موجب مرمت غیراصولی و از بین رفتن هویت بناها و آسیب بیشتر به آن‌ها می‌شود

دکتر کاوه امین بهما می گوید: کاروانسرایی که کارکرد خود را از دست داده است به‌این‌ترتیب یک دوره‌ای خالی می‌ماند تا شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه تغییر کند و جامعه متوجه شود از کاروانسراها می‌توان برای اقامت شبانه گردشگران استفاده کند و با اندکی تغییرات و باززنده‌سازی می‌تواند با حیاتی جدید میزبان کاربری جدید شود و زیبایی‌های این کاروانسرا جاذبه گردشگری شود. وی می افزاید: اینجاست که این بنای تاریخی باردیگر زنده می‌شود اما باکیفیت‌های کالبدی جدید و از آن مهم‌تر کیفیت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جدید دوباره وارد چرخه حیات می‌شود و این بار با کاربری جدید به اقامتگاه سنتی، هتل و یا مرکز فرهنگی تبدیل می‌شود.
این مدرس دانشگاه و فوق‌دکترای برنامه‌ریزی منطقه‌ای با گرایش گردشگری آماده سازی بناهای قدیمی برای کاربری جدید را وابسته به شرایط فرهنگ جامعه می‌داند و می‌گوید: با توجه به شرایط جامعه می‌توان کاربری جدید را برای بناهای قدیمی متصور شد.

آسیب های احتمالی

دکتر امینی البته در خصوص آسیب های احتمالی نیز ملاحظاتی داشته و می گوید: این واگذاری ها از طرفی می‌توانند آسیب‌زا باشند ولی نمی توان بیش از حد نیز برای واگذاری به بخش خصوصی محدودیت قائل شویم.

وی ادامه می دهد: بسیاری از بناهای تاریخی در مالکیت بخش خصوصی هستند و طبق قانون اساسی ما اگر کاربری مسکونی را تبدیل به تجاری کنیم، نوع کسب‌وکار در آن کاربری تجاری به مالک مربوط می‌شود و بخش خصوصی می‌تواند با توجه به نیاز بازارچه کاربری را رقم بزند.

وی در خصوص پیشگیری از آسیب احتمالی ناشی از تغییر کاربری بناهای تاریخی می‌گوید: اینجا ما می‌توانیم اعمال محدودیت داشته باشیم. با رشد فناوری و امکاناتی که در دنیای مدرن ایجادشده ما می‌توانیم بناها را به بناهایی تبدیل کنیم که در کاربری جدید آسیب کمتری ببینند و به‌نوعی آن‌ها را ارتقا دهیم به‌نحوی‌که بتوانند برای کاربری جدید آماده‌سازی شود.

وی عنوان می کند: به‌عنوان نمونه وقتی ما کاربری کاروانسرا را به اقامتگاه گردشگری و یا هتل تبدیل می‌کنیم باید توجه داشته باشیم، کاروانسرایی که درگذشته فعال بوده یک مطبخ کوچکی داشته با چند اجاق کوچک که برای فراوری غذاهای ساده برای کاروانیان آماده می‌شده، اما وقتی قرار است این مطبخ تبدیل به یک آشپزخانه سنتی شود، به‌طور حتم حجم طبخ غذا و نوع طبخ غذا باید مطابق استانداردهای امروز صنعت هتلداری باشد که بی‌تردید به لحاظ ابعاد، تجهیزات و امکانات نیازمند تغییرات عمده در این مطبخ خواهد بود و اینجاست که هنر باززنده‌سازی خودنمایی می‌کند.

این مدرس دانشگاه ادامه می‌دهد: برای آماده‌سازی تغییر کاربری بناهای تاریخی متخصصان باززنده سازی – نه مرمتگران و نه معماران – باید چند کمیت و کیفیت مهم را بررسی کنند که یکی از این موارد آستانه تحمل بناست به معنا اینکه آیا این بنا تحمل کاربری جدید را دارد و موجب تخریب ساختمان نمی‌شود؟ همچنین جوانب کالبدی، فرهنگی و اجتماعی بنای موردنظر را بررسی کنند تا در تعارض با کاربری جدید نباشد.محدودیت‌های بنای تاریخی را در نظر می‌گیرند و درنهایت پیشنهاد تغییرات کالبدی داخل بنا را می‌دهند تا بنا برای کاربری جدید آماده‌سازی شود.

دکتر امین متذکر می شود: باید متخصصان امر مشخص کنند که بنای واگذار شده تا چه میزان آمادگی پذیرفتن کاربری و درچه سطح از این خدمات و برای چه تعداد از افراد را دارد.