این ساده‌ترین توصیف از حال زائر در مقام زیارت اولیای الهی است. در شماره‌های پیشین از آداب زیارت گفتیم تا رسیدیم به مبحث گفتار و زبان و مراقبت از آنچه می‌گوییم. در این شماره به یکی از موارد توصیه‌شده که باید زبان و جان خود را به آن‌ها مزین کنیم یعنی تسبیحات و شرح آن‌ها می‌پردازیم؛ چرا که ذکر گفتن، خداوند متعال را به یکتایی ستودن، او را بزرگ شمردن و ستایش کردن او در همه حال خوب است و در حرم‌های مطهر اولیایی که مظهر اخلاص، توحید، ذکر و تسبیح‌اند، خوب‌تر.

فلسفه چهار ذکر مهم در هنگام زیارت

ازجمله آدابی که برای تشرف به آرامگاه شریف بزرگان دینی ذکر شده، گفتن تکبیر، تهلیل، تحمید و تسبیح هنگام تشرف است. ذکر نام خداوند متعال، یاد، حمد و ستایش او و ذکر توحید، تسبیح و تنزیه، به معنای توجه به عظمت خداوند است. فلسفه این توصیه را می‌توان این‌طور در نظر گرفت که با توجه به مقام عبودیت و تواضع در پیشگاه خداوند بزرگ، نوعی توجه دادن زائر به این مفهوم است که بزرگ‌تر از خداوند متعال وجود ندارد و همه ما، چه مایی که زائر هستیم و چه آن شخص عظیم‌الشأنی که به زیارتش می‌رویم، همه در مقابل پروردگار عالم به نشانه عبودیت تسلیم حق هستیم. همچنین این ذکر، تذکر و یادآوری این امر مهم است که زائر درباره پیشوایان الهی، دچار غلو نشود و نسبت‌های غلوآمیز ندهد و محوریت توحید در همه مسائل حفظ شود. مثلاً در زیارت امام حسین(ع) روایت شده پیش از زیارت و در هنگام ورود، حتی وقتی به فرات می‌رسیم تا غسل زیارت کنیم، ۱۰۰ مرتبه الله‌اکبر، ۱۰۰مرتبه لااله‌الاالله و ۱۰۰ مرتبه صلوات بگوییم. همچنین درروایت ذکر شده زائر وقتی مقابل قبر امام معصوم(ع) قرار گرفت، بگوید: «لا اله الا الله وحده لا شریک لَهُ» که ثواب بسیار برای او نوشته می‌شود.

بررسی معنایی اذکار

برای شرح معنای چهار ذکری که در بالا به آن‌ها اشاره کردیم و بررسی پیوست معنایی آن‌ها با یکدیگر، چه منبعی بهتر از خود قرآن کریم و آنچه خداوند متعال در قرآن از این اذکار بیان کرده است. در سوره حشر آیه ۲۳ آمده است: «سبحان الله عما یشرکون» و در سوره صافات آیه ۱۵۹ نیز درباره ذکر «سبحان‌الله» آمده است: «سبحان الله عَما یصفون». در حقیقت، ذکر «سبحان‌الله» تبری و دوری کردن از همه کسانی است که نسبت به خدای سبحان دارای بینش شرک‌آلودند.
تحمید «الحمدلله» یعنی حمد مخصوص خداوند است. خداوند متعال با دانش بی‌پایانش می‌داند بندگان باید در مورد شکر آموزش ببینند؛ از این‌رو خودش بر خود، حمد رواداشت، یعنی او خود را چنین حمد کرده است تا دیگران آگاه شوند.
تهلیل (لا اله الا الله) برای نفی هرگونه الهه باطل و اثبات الوهیت خداوند هستی است. «لا اله الاّ الله» کلمه توحید است و هیچ عملی بدون آن مقبول نیست: «لایَقبل اللهُ الأَعمال اِلا بَها و هی کَلِمة التقوی» (بحارالانوار/۲۹۴/۹). از این رو تهلیل، کلمه تقوا و کلمه‌ای است که ترازوی اعمال انسان را در روز جزا سنگین می‌کند: «یَثقل لله بها المَوازین یَوم القیامة» (بحارالانوار/۲۹۴/۹) و وقتی ترازو سنگین شد، صاحب عمل در «عیشة راضیة» به سر می‌برد: «فأما مَن ثَقلت مَوزاینه فهو فی عیشةٍ راضیة». (قارعه/۷-۶)کلمه تکبیر برجسته‌تر از سایر کلمات و نزد خداوند محبوب‌تر است. «الله‌اکبر» یعنی هیچ چیز از خدای سبحان بزرگ‌تر نیست. گرچه در تفسیر «الله‌اکبر» گفته شده «اِنه أَکبر مِن أن یُوصف» پروردگار بزرگ‌تر از آن است که وصف شود، لیکن آیات «سبحان الله عما یصفون» (صافات/۱۵۹) و «سبحان الله عما یُشرکون»(حشر/۲۳) این مفهوم تنزیهی را تبیین می‌کنند. «الله اکبر» یعنی خدا از هر چیزی بزرگ‌تر است و در نتیجه، بزرگ‌تر از آن است که وصف شود. غرض آنکه عمومیت «شیء» شامل وصف کردن نیز می‌شود، یعنی خداوند از وصف شدن هم بزرگ‌تر است. سپس رسول گرامی(ص) فرمودند: «در عظمت این کلمه (الله‌اکبر) همین بس که نماز، یعنی ستون دین و مناجات نمازگزار با خدا، بدون آن شروع نمی‌شود». (بحار۲۹۴/۹)(برگرفته از آیت‌الله العظمی جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج ۹ )

ذکری که سید و سرور اذکار است

اما دیگر منبعی که به ما در درک معنا و فضیلت این اذکار یاری می‌رساند، کلام اهل‌بیت(ع) است. در روایتی پیامبر(ص) از تسبیحات اربعه به عنوان «سید التسابیح» (سید و سرور تسبیحات) یاد کرده‌اند که ۳۰بار گفتنش در هر روز دارای آثاری است که آمرزش گناهان یکی از آن‌هاست. ایشان می‌فرمایند: «مَنْ قَالَ سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ فِی یَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ حُطَّتْ خَطَایَاهُ وَلَوْ کَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ؛ هر کسی روزانه ۱۰۰ بار «سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ» بگوید، گناهانش بخشیده می‌شوند، اگر چه به اندازه کف دریا باشند».
در روایت دیگری امام زین‌العابدین(ع) به نقل از پیامبر(ص) درخصوص این اذکار چنین می‌فرمایند: «پیامبر خدا(ص) فرمود: هر کس بگوید «سبحان‌الله» خداوند به سبب آن، یک درخت در بهشت برایش می‌نشاند و هر کس بگوید «الحمدلله» خداوند به سبب آن، یک درخت در بهشت برایش می‌نشاند و هر کس بگوید «لا إله إلا الله» خداوند به سبب آن، یک درخت در بهشت برایش می‌نشاند و هر کس بگوید «الله‌أکبر» خداوند به سبب آن، یک درخت در بهشت برایش می‌نشاند. مردی از قریش گفت: ای پیامبر خدا! [پس] درخت‌های زیادی در بهشت داریم! فرمود: درست است، اما مبادا آتشی بفرستید و همه آن‌ها را بسوزانید؛ زیرا خداوند عزّوجل می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از خدا و پیامبر اطاعت کنید و کارهای خود را از بین نبرید».(الأمالی للصدوق: ۹۶۸/۷۰۵) همچنین امام صادق(ع) درباره ذکر «لا إلهَ إلا الله» فرموده‌اند: «ذکر «لا إله إلا الله» بهای بهشت است». (التوحید: ۱۳/۲۱)

اذکار اربعه در آینه کلام مفسران

تسبیحات اربعه از چهار ذکر تشکیل شده است. با این حال به این چهار ذکر تسبیحات اربعه گفته می‌شود؛ با اینکه فقط بخش اول تسبیح است و بقیه تحمید، تهلیل و تکبیر هستند. شیخ انصاری علت این نام‌گذاری را یا ناشی از غلبه دادن تسبیح بر سایر اذکار می‌داند و یا اینکه چون مفهوم همه این اذکار به نوعی پیراسته کردن و تنزیه خداوند از صفات بشری است و این مفهوم همان مفهوم تسبیح است. به همین دلیل این چهار ذکر، به تسبیحات اربعه معروف شده است. «الحمدالله» به توحید افعالی، «لا اله الا الله» به توحید اسمایی و صفاتی و «الله‌اکبر» اشاره به توحید ذاتی خداوند دارد و «سبحان‌الله» نشان‌دهنده تنزیه خدا از تمام مراتب تصورشده است. علامه مجلسی در جلد ۹۰ بحارالانوار، فصلی را به معنا و فضیلت‌های تسبیحات اربعه اختصاص داده است. مفسران متون دینی با توجه به مطالعات خود در زمینه این چهار ذکر بیان می‌کنند: «ذکر «سبحان‌الله» به مقام تنزیه و تقدیس اشاره دارد. مقصود از مقام تنزیه و تقدیس این است که هیچ چیزی شبیه و مانند خداوند نیست؛ خداوند منزه و برتر از شباهت با مخلوقان است. ذکر «الحمدلله» به مقام تشبیه اشاره می‌کند. منظور از تشبیه این است که هرچند چیزی عیناً شبیه خداوند نیست؛ ولی در اصل وجود و کمالات وجودی، شبیه خداوند هستند و تباین ذاتی و اختلاف جوهری میان وجود خداوند و موجودات نیست؛ یعنی وجود خداوند و کمالات خداوند به‌گونه‌ای نیست که ما نتوانیم هیچ مفهومی از آن داشته باشیم. ذکر «لا اله الا الله» به جمع میان تشبیه و تنزیه نظر دارد و ذکر «الله اکبر» نیز به مقام فوق‌تشبیه و تنزیه اشاره دارد». ( طباطبایی، سید محمدحسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۸، ص ۱۶۹)

منبع: روش‌شناسی ارتباط مفاهیم تهلیل و تکبیر یا اثبات توحید وجودی در بیان امیرالمومنین(ع)؛ نویسنده:
شهناز عزیزی