چند سالی است که خیابانهای نصف جهان دهان باز کردهاند تا عواقب انسداد شریان زایندهرود و تبعات آن از جمله فرونشست را فریاد بزنند.
ایجاد حفره ۱۵ متری خیابان هشتبهشت که در هفدهم شهریور تیر چراغ برق را در چند ثانیه بلعید و یا گودال خیابان لاله از جمله حوادثی است که هنوز آثار نگرانی شهروندان را در پستهای شبکههای اجتماعی میتواند احساس کرد.
اگرچه برخی از دستگاههای اجرایی مانند آب و فاضلاب در سال گذشته سعی کردند این نشستهای متعدد را به پوسیدگی شبکه آب و فاضلاب اصفهان نسبت دهند، اما بررسیهای کارشناسی نشستها نشان میدهد این موضوع تنها سرپوش گذاشتن بر اصل ماجراست.
متأسفانه چاههای غیرمجاز، کاهش بارندگی، برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی، قطع شریان زایندهرود و همچنین بارگذاریهای ملی نظیر صنایع مادر آهن و فولاد، سیمان، پالایشگاهی، شیمیایی و پتروشیمی موجب شده اصفهان هر روز بیشتر از دیروز در خود فرو برود.
شروع ماجرا
دشت برخوار که شهر اصفهان در پهنه آن ساخته شده از سال ۱۳۴۵ شمسی به دلیل افت سطح آبهای زیرزمینی، دشت ممنوعه اعلام شد. در دشتهایی که ممنوعه اعلام میشوند با توجه به افت سطح آب زیرزمینی در آنها اجازه حفر چاه جدید داده نمیشود و برداشتها باید طبق قوانین تعیین شده انجام شود، در حالی که در دشت اصفهان- برخوار به ویژه از دهه ۶۰، هزاران حلقه چاه با مجوز و بدون مجوز حفر شده است.
بر اساس آمار موجود هزار و ۴۸۰ حلقه چاه غیرمجاز و ۴هزار و ۸۰۰ حلقه چاه مجوزدار در دشت اصفهان -برخوار وجود دارد که بسیاری از آنها از جمله چاههای حریمی از زمان خشکیدن رودخانه زایندهرود و کاهش منابع آب سطحی حفر شدند. اکنون پس از گذشت چهار دهه صدای خالی شدن آبخوان دشت اصفهان- برخوار بلندتر به گوش میرسد؛ کسری بیش از ۳میلیارد مترمکعب آب معادل نیمی از شیره جان این دشت نه تنها صدا بلکه تصاویری عجیب در دل دیار زایندهرود در پیش چشمان مردمانش خلق میکند.
فروریزش خیابان هشت بهشت
علی بیتاللهی، محقق علوم زمین و مخاطرات محیط زیست میگوید: فروریزش خیابان هشت بهشت که در شهریور اتفاق افتاده نمونهای از گسترش این پدیده در اصفهان است، ضمن آنکه هم اکنون در میدان نقشجهان نیز شاهد فرونشست هستیم که فرونشست آن شناسایی شده و به نقشه درآمده است و این پرسش مطرح میشود که اگر چنین پدیدهای در زیر مسجد جامع اصفهان رخ میداد – اثر تاریخی گرانبهایی که امکان ندارد کسی بتواند مانند آن را معماری کند- چه اتفاقی میافتاد؟ افزون بر اینکه اصفهان بخش بزرگی از تاریخ کشور ماست که باید نسبت به حفظ آن حساس باشیم، اگر چنین حادثهای در زیر برجهای بزرگ مسکونی رخ میداد چه حادثه تلخی رقم میخورد؟ در واقع این فروریزش و فروریزشهای مشابه آن هشدارهای محبتآمیز طبیعت است که به ما اخطار میدهد از خواب غفلت بیدار شویم.
بیتاللهی ادامه میدهد: برخلاف زلزله که پدیدهای طبیعی است، فرونشست پدیدهای انسانساز محسوب میشود که با برداشت بیرویه از منابع آب زیرزمینی رقم میخورد و میتوان با اقدامهای درست آن را کنترل کرد.
کنترل فرونشست با تغذیه زایندهرود
مدیر بخش زلزلهشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پاسخ به این پرسش که آیا رهاسازی موقتی آب در زایندهرود میتواند نجاتبخش اصفهان باشد، میگوید: بر اساس نتایج مدلسازی انجام شده حدود ۵۰ درصد افت سطح آب زیرزمینی و به تبع آن فرونشست زمین در اصفهان ناشی از قطع جریان آب در زایندهرود است. البته در کنار این عامل، برداشت بیرویه آب از چاهها در سمت شمالی اصفهان و حتی فراتر از شهر اصفهان نیز پدیده فرونشست زمین را تشدید میکند. با این حال تغذیه زایندهرود بیش از ۵۰درصد در کنترل پدیده فرونشست در این کلانشهر نقش دارد.
به گفته بیتاللهی اگر جریان حداقلی به منظور اشباع کردن محیط و نفوذ آب در زیر زمین صورت گیرد، به طور حتم در
یکی دو سال نخست میتوان بیش از ۵۰ درصد نرخ فرونشست اصفهان را کنترل کرد و اگر این اقدام با کنترل برداشت آب از چاهها همراه شود بیتردید پدیده فرونشست کنترل خواهد شد؛ چراکه این تجربه در ژاپن، چین، تایوان، اندونزی و آمریکا در دشتهای مختلف انجام و نتایج موفق آنها منتشر شده است و ما این اقدامها را در طرح پژوهشی بیست و دو گانهای که برای اصفهان تدوین شده آوردهایم و امید میرود این مصاحبههای شما بتواند تا دیر نشده مسئولان را ترغیب به انجام اقدامهای لازم کند.
خشک شدن جریان دائمی زایندهرود
وی ادامه میدهد: در محیط شهری اصفهان به دلیل افت سطح آبهای زیرزمینی و همچنین نوع خاک- که چسبندگی ضعیفی دارد- پوکشدگی خاک بیشتر اتفاق افتاده و حالا اگر در اثر فرونشست، لوله آب خم و دچار شکستگی شده و در پی آن آبشستگی در زیر سطح زمین ایجاد شود، یا در سطح مترو ریزش خاک رخ دهد، فروریزشها هم مزید بر علت خواهد شد.
بیتاللهی اظهار میکند: فرونشست کلانشهر اصفهان یکی از مهمترین نواحی مورد مطالعه ما در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی بوده است. میدانیم با برداشت آب از چاهها و افت تدریجی سطح آبهای زیرزمینی ۷۵۰ شهر ایران در معرض زونهای فرونشست با درجهها و عددهای مختلف هستند. اما افزون بر افت عمق آب زیرزمینی به دلیل استحصال آبهای زیرزمینی از طریق چاهها در اصفهان، یک عامل تشدیدکننده دیگر این پدیده را در گستره اصفهان توسعه داده و آن خشک شدن جریان دائمی زایندهرود است.
فرونشست؛ پاسخ زمین به برداشت منابع آب
دکتر بیتاللهی میافزاید: اگر تاریخ توسعه این شهر را بررسی کنید، متوجه خواهید شد که رشد این شهر به دلیل وجود زایندهرود بوده، در واقع زایندهرود نطفه اولیه توسعه شهری اصفهان را تشکیل داده است. در بالادست به دلیل توسعه باغها و انتقال آب به جاهای دیگر، سدسازیها و موارد متعدد دیگر آب در زایندهرود جریان ندارد و با توجه به اینکه بخش عمدهای از آب سفره زیرزمینی اصفهان از طریق نفوذ آب در رودخانه زایندهرود تغذیه میشده، اکنون که منبع تغذیه لایه آبدار زیری قطع شده و با توجه به اینکه منطقه جزو مناطق کمباران کشور است و برداشتهای آب از طریق چاهها با شدت بیشتری از قبل همچنان ادامه دارد، پاسخ ساده طبیعت، فرونشست زمین است و مهمترین نکتهای که در خصوص فرونشست زمین در اصفهان میتوان گفت اینکه اصفهان تنها کلانشهری بوده که گستره عمدهای از این شهر در زون فرونشست زمین است به طوری که افزون بر خود اصفهان، شهرهای اطراف این کلانشهر نیز - جمعیتی معادل ۳ میلیون نفر - روی این پهنه شناخته شده فرونشست اصفهان سکونت دارند.
تا مرگ آبخوانها ۱۰ سال زمان داریم
این عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در خصوص پدیده فرونشست در اصفهان با اشاره به اینکه فرونشست در اصفهان پدیدهای رو به توسعه بوده است، بیان میکند: با توجه به اینکه سطح آبهای زیرزمینی به صورت شدید رو به کاهش است، ما نهایتاً ۵ تا ۱۰ سال برای کنترل این پدیده زمان داریم و پس از آن شاهد مرگ آبخوانها و محیط زیست کلانشهر اصفهان خواهیم بود. بیتاللهی در خصوص طرح پژوهشی کنترل فروچالهها در اصفهان میگوید: من این طرح را سال ۱۴۰۰ بدون حمایت مالی و به صورت داوطلبانه با همکاری همکارانم در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی انجام دادم که در این پژوهش ۸۸ نقشه تهیه و ۲۲ طرح برای کنترل پدیده فرونشست در این کلانشهر تعریف شد که باید از سوی دستگاههای اجرایی اصفهان اجرا میشد، اما با وجود آنکه در صحبتها به اهمیت اجرای این ۲۲طرح تأکید شد، ولی در عمل اعتبار مورد نیاز از سوی سازمان برنامه و بودجه تخصیص داده نشد و با وجود گذشت چهار سال هنوز قدمی در کنترل پدیده فرونشست در اصفهان برداشته نشده است.
نظر شما