در دل کویر سترگ و خموش مرکز ایران، جایی که خورشید بیامان بر ریگهای بیکران میتابد، باران گاه گاه نه به عنوان رحمت که چونان تهدیدی خانمان برانداز ظاهر میشود.
اینجا در حوضه آبخیز سیاهکوه، خاطره تلخ سیلاب ویرانگر سال ۱۳۹۲ هنوز در اذهان مردم منطقه زنده است؛ سیلابی که جاده ارتباطی انارک به اصفهان را درنوردید و خانواده «محمدعلی حاجآبادی اصفهانی» را در مسیر خود، ناگهان در کام خود گرفتار کرد، اما همین رویداد تلخ، به مثابه تلنگری سرنوشتساز، بذر تصمیمی بزرگ را در وجود این سرمایهگذار بخش خصوصی کاشت: تصمیم به مهار این نیروی ویرانگر و تبدیل آن به موهبتی برای حیات.
این عزم راسخ، با بهرهگیری از قانون حفاظت و بهرهبرداری از مراتع و جنگلها که مشارکت مردم و بخش خصوصی را مجاز میشمارد و همچنین با اتکا به قانون تشویق سرمایهگذاری بخش خصوصی در طرحهای آب کشور به پروژهای مبدل شد که امروز میتواند الگویی برای تمامی مناطق خشک و در معرض سیلاب باشد.
عصر سهشنبه بیستم آبان جاری به دعوت روابط عمومی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور به همراه تعدادی از خبرنگاران به منطقه انارک واقع در شهرستان نایین استان اصفهان رفتیم تا از نزدیک دستاوردهای یکی از طرحهای مهار سیلاب و آبخیزداری با سرمایهگذاری بخش خصوصی را از نزدیک نظارهگر باشیم.
این طرح که ۲۰۰هکتار از اراضی کویری منطقه انارک را در بر میگیرد از سال ۱۳۹۲ با مشارکت بخش خصوصی و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان پایهگذاری شده و تاکنون از هفت بند خاکی پیشبینی شده آن نخستین بندش به طول ۲کیلومتر و ارتفاع ۳ متر اجرا شده و به بهرهبرداری رسیده است.
از تلخی سیل تا شیرینی برداشت محصول
«حاجآبادی اصفهانی» سرمایهگذار این طرح در حاشیه بازدید خبرنگاران از بندهای خاکی و سازههای آبخیزداری میگوید: پیشبینیها در ابتدا روی ساخت چهار استخر بزرگ برای ذخیره آب استوار بود، اما بارشهای مناسب و طراحی علمی پروژه موجب شد تنها یک استخر اصلی بتواند آب مورد نیاز ۲۰۰ هکتار اراضی را تأمین کند، بنابراین با همان یک استخر، حالا یک سال کامل برای کشاورزی آب داریم.
وی که با ۵۰ هکتار پستهکاری در کنار بند خاکی که برای مهار سیلاب ایجاد کرده و همچنین ۳۰ هکتار آنغوزهکاری، جان تازهای به این منطقه کویری بخشیده است، تصریح میکند: با اجرای طرح مذکور بخش مهمی از سیلابها به جای تخریب به سفرههای آب زیرزمینی نفوذ میکند و بخش دیگری نیز برای توسعه کشاورزی از جمله پستهکاری، کشت گیاهان دارویی و طرحهای جدید همچون کشت زیتون و زیره مصرف میشود.
حاجیآبادی اصفهانی مشارکت بخش خصوصی در طرحهای آبخیزداری را به لحاظ اقتصادی کاملاً بصرفه ارزیابی میکند و میگوید: اگر بخواهم همین حالا طرح مهار سیلاب و آبخیزداری را در این منطقه اجرا کنم حداکثر ۱۵ میلیارد تومان هزینه میبرد این در حالی است که حدود ۵/۱میلیون مترمکعب آب از اینجا استیصال میشود که حتی اگر ۲۵ یا ۳۰ درصد آن را به من بدهند و مابقی آن جذب سفرههای زیرزمینی شود باز در همان سال نخست هزینه اجرای طرحم جبران میشود، چون مزیت اقتصادی کشت برخی از گیاهان دارویی بسیار بالاست، مثلاً ۷هزار درصد سوددهی برای کشت زیره سیاه ثبت شده است.
آبخیزداری اشتغالزاست
وی با بیان اینکه طرح مذکور افزون بر مهار سیلاب، موجب ایجاد اشتغال مستقیم برای ۱۰ نفر شده است، تصریح میکند: اما اثر مهمتر آن بازگشت زندگی به روستای حسینآباد در اطراف منطقه است؛ روستایی که پیشتر به دلیل نبود آب و بستر اقتصادی مناسب ترک شده بود، اما اکنون دوباره جمعیت به آن بازگشته است.
این سرمایهگذار بخش خصوصی ادامه میدهد: یکی از هدفهایم از اجرای سامانه پخش سیلاب این بود که مردم منطقه از آن الگو بگیرند و خوشبختانه همین طور هم شد، زیرا کشاورزان محلی در مزارع خود بندهای کوچک ساختهاند تا قنوات خشک شده را دوباره زنده کنند،اما این سکه روی دیگری هم دارد. روی دیگر این سکه مربوط میشود به جمعآوری رسوبات ناشی از سیل و استفاده از آن در کشت و کار در منطقه.
حاجیآبادی اصفهانی در این باره میگوید: رسوباتی که در پشت این بند خاکی جمع میشود را هر سه سال یک بار به زمینهای پاییندست منتقل میکنیم و نتیجه شگفتانگیز بوده است؛ چراکه حدود ۳۰ هکتار از زمینهای خشک و بیحاصل با استفاده از رسوبات باقیمانده از سیل، اکنون قابل کشت شدهاند و در واقع از دل سیلاب، زمین زنده بیرون آمده است.
ظرفیتهای قانونی مغفول مانده
وی از قانون تشویق سرمایهگذاران در پروژههای آب به عنوان یکی از ظرفیتهای قانونی مغفول مانده برای مشارکت بخش خصوصی یاد میکند و میافزاید: در این قانون به صراحت آمده سرمایهگذارانی که در پروژههای آب سرمایهگذاری میکنند، دولت موظف است بخشی از آن آبی که استحصال کردهاند را به آنها بدهد و سند آب برایشان صادر کند اما مشکل اینجاست که با وجود گذشت بیش از ۲۳ سال از تصویب این قانون کمتر کسی از آن باخبر است.
وی با بیان اینکه گاهی آدم متعجب میشود که چرا دولتها از قانون تشویق سرمایهگذاری در پروژههای آب استفاده نمیکنند، میگوید: این درحالی است که الان تصفیه یا شیرینسازی یک مترمکعب آب از خلیج فارس و دریای عمان و توزیع آن به مشترکان برای دولت ۱.۵ تا ۳ یورو هزینه در بر دارد اما استحصال آب با روش آبخیزداری در بدترین حالت حداکثر ۵ هزار تومان یعنی ۳۰ سنت تمام میشود.
ضمن اینکه این روش برخلاف روش شیرینسازی آب دریا هیچ عارضه زیست محیطی ندارد و از فرونشست زمین نیز جلوگیری میکند.
آبخیزداری رقیب سدسازی نیست
همچنین در حاشیه این بازدید محمد آزاد، کارشناس آبخیزداری و مدیر کل سابق منابع طبیعی استان اصفهان نیز ابتدا به بحث تناقضات دیدگاههای سدسازی و آبخیزداری با هدف مدیریت پایدار منابع آب و خاک میپردازد و بیان میکند: سدها با حجم زیاد ذخیره آب، نقش مهمی در تنظیم رواناب و تأمین آب مناطق پاییندستی دارند اما به هیچ عنوان نمیتوان عملکرد آبخیزداری را نادیده گرفت یا آن را به عنوان روشی ناکارآمد زیر سؤال برد.
وی با اشاره به اینکه سدها با ورود رسوبات بالا مواجهاند که عمر مفید آنها را کاهش میدهد، میگوید: مثلاً سد زایندهرود طی ۵۰ سال، بیش از ۲۵۰ میلیون مترمکعب رسوب گرفته که دلیل اصلی آن نبود عملیات آبخیزداری و حفاظت خاک در حوزههای بالادست است، اما آبخیزداری با کنترل فرسایش خاک، افزایش نفوذ آب و حفاظت منابع آبی تجدیدپذیر، مشکل یاد شده سدها را ندارد.
وی در همین زمینه ادامه میدهد: برخلاف تصور برخی مسئولان، آبخیزداری نه رقیب سدسازی است و نه جایگزین آن؛ بلکه مکمل آن است. نقش آبخیزداری در جذب روانابهای سطحی و تغذیه سفرههای زیرزمینی، کنترل سیلابهای شدید و بهبود کیفیت آب غیر قابل چشمپوشی است. این روش به ویژه برای مناطق کویری و بیابانی با شرایط آب و هوایی خاص، راهکار مؤثری برای کنترل سیلاب و تقویت پوشش گیاهی است.
آزاد توسعه آبخیزداری را تضمینکننده افزایش بهرهوری منابع آبی و جلوگیری از تخریبهای زیستمحیطی میداند و اظهار میکند: ریزشهای آبی در کشور سالانه حدود ۴۰۰ میلیارد مترمکعب است که از این مقدار ۷۰ درصد تبخیر میشود، این در حالی است که با انجام درست و علمی عملیات آبخیزداری میتوانیم جریانهای آب سطحی را به جریانهای آبی زیرزمینی تبدیل کنیم.
بیابانهای اصفهان و ضرورت آبخیزداری
مدیرکل منابع طبیعی استان اصفهان نیز در جریان این بازدید از بیابانی بودن یک سوم از مساحت این استان خبر میدهد و میگوید: در واقع حدود ۳۰ درصد از مساحت ۱۰.۷ میلیون هکتاری استان (۳.۲ میلیون هکتار) بیابانی است که ۱.۵ میلیون هکتارش کانونهای بحرانی فرسایش بادی محسوب میشود بنابراین در چنین شرایطی اجرای طرحهای آبخیزداری نه یک انتخاب بلکه ضرورتی حیاتی است.
محمدعلی کاظمی در پاسخ به قدس در خصوص مشارکت بخش خصوصی بیان میکند: از ابتدای امسال تاکنون با ۱۴۳ طرح بخش خصوصی موافقت شده که مساحت مجموع این طرحها که مربوط به بخشهای مختلف منابع طبیعی است ۴هزار و ۶۸۸ هکتار میشود.
کاظمی با اشاره به اینکه ۱۳ شهرستان شرقی استان اصفهان از جمله نایین و انارک به عنوان مناطق بیابانی تعریف میشوند، میگوید: حدود ۸ میلیون هکتار از مساحت این استان نیز تحت تأثیر رواناب و سیلابهای فصلی قرار دارد که از این مقدار برای ۴.۵ میلیون هکتار مطالعه آبخیزداری انجام شده و طرحهای کنترل سیلاب در حوضه ۶۴ کیلومتر مربعی انارک با حجم ۱.۵ میلیون مترمکعب خاکریزی و ۱۰۰ هزار مترمکعب خاکبرداری در حال اجرا بوده که ۲۰۰ هکتار اراضی ملی را به کشت و بهرهبرداری اقتصادی رسانده است.
وی هزینه هر هکتار بیابانزدایی را حدود ۵۰ میلیون تومان برآورد و تصریح میکند: تاکنون ۳۱۰ هزار هکتار جنگل بیابانی دست کاشت ایجاد شده که بخشی از آن با مشارکت بخش خصوصی و مسئولیت اجتماعی شرکتها اجرا شده است.
کاظمی در همین زمینه میافزاید: در سالهای گذشته هر جا عملیات آبخیزداری اجرا شده، آب شور منطقه نیز به مرور اصلاح شده و کیفیت منابع آب افزایش یافته است.
مدیر کل منابع طبیعی استان اصفهان با اشاره به اعتبارات اندک دولتی، مشارکت بخش خصوصی در اجرای طرحهای آبخیزداری را ضروری میداند و میگوید: برای این منظور باید سرمایهگذاران را تشویق کنیم تا وارد این عرصه شوند.
وی ادامه میدهد: هر چند برنامه هفتم توسعه سالانه ۶۰۰ میلیارد تومان اعتبار برای بیابانزدایی پیشبینی کرده، اما تنها ۱۰۰ میلیارد تومان (یک ششم) تخصیص مییابد بنابراین برای جبران آن، تفاهمنامههایی با بخش خصوصی منعقد میشود.
نظر شما