خانه تنها یک چهاردیواری مسقف نیست و فارغ از معنای کلی‌اش برای هر کدام از ما تداعی‌کننده حس و حال و معنایی منحصر به‌فرد است. معنایی که مؤلفه‌های متعددی در شکل‌گیری آن دخیل است. یکی از مؤلفه‌هایی که در معنابخشی واژه خانه دخیل است، جهان‌بینی و ارزش‌های هر فرد است. به همین دلیل خانه برای ما مسلمانان دارای معنای مختص به خود است. معنایی که اطلاع و درک آن به ما در مسیر بندگی کمک می‌کند. پس لازم است در مورد مفهوم خانه که با مفاهیمی چون خانواده، زوجیت، فرزند و اجتماع پیوند دارد، بیشتر بدانیم تا بتوانیم در هر مرتبه‌ای از زندگی که هستیم نقش‌آفرینی مناسبی داشته باشیم، زیرا ما به عنوان بندگان خدا هر آنچه داریم را با خواست و پسند خداوند متعال هماهنگ کرده و در محور او قرار می‌دهیم. مفهوم خانه در منظومه قرآنی، صرفاً چهاردیواری اقامت انسان نیست، بلکه مأمنی است برای رشد، آرامش، تربیت و تجلی ارزش‌های دینی و انسانی. قرآن کریم در سراسر آیات خود، تصویری جامع و چند بعدی از جایگاه، کارکردها و آداب مربوط به خانه ارائه می‌دهد که فراتر از یک ساختار فیزیکی، به یک نهاد اجتماعی و معنوی اشاره دارد. در این شماره به سراغ کارشناس دینی حجت‌الاسلام والمسلمین محمدباقر مشکاتی، سندپژوه و پژوهشگر تاریخ و سیره اهل‌بیت(ع) و مسئول پژوهش و نشر اسناد آستان مقدس فاطمی رفته‌ایم تا ابعاد اصلی مفهوم «خانه» را در پرتو آیات قرآن و آموزه‌های مرتبط بررسی کنیم تا چارچوب جامعی از دیدگاه اسلام درباره «مسکن و خانواده» بدست آوریم.

خانه؛ مأمنی آرام

یکی از اساسی‌ترین کارکردهای خانه در قرآن، تأمین امنیت روانی و جسمی ساکنان آن است. خانه محیطی است که اضطراب و ناامنی بیرون را پشت سر می‌گذارد و فضایی برای استراحت، تجدید قوا و طمأنینه فراهم می‌کند.
آیه مبارکه «وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُم مِّن بُیُوتِکُمْ سَکَنًا؛ و خدا برای شما از خانه‌هایتان محل سکونت (و آرامش) قرار داد» (نحل، ۸۰) به این موضوع اشاره دارد. واژه «سَکَن» (سکون، آرامش، محل اقامت) محور این آیه است. خداوند خانه را ابزاری برای آرامش انسان قرار داده است. این آرامش نه تنها آرامش جسمانی پس از سختی‌ها و سفرهای روزانه است، بلکه آرامش روانی و اطمینان قلبی را نیز دربرمی‌گیرد. خانه، نقطه آغاز امنیت و طمأنینه روانی انسان و خانواده است؛ محیطی که در آن هویت فردی و جمعی شکل می‌گیرد و انسان می‌تواند فارغ از نگرانی‌های بیرونی، به خویشتن خویش بازگردد. این سکونت، مبنای شکل‌گیری پیوندهای عاطفی مستحکم میان اعضای خانواده است.

خانه؛ محلی برای عبادت

خانه در آموزه‌های قرآنی از یک پناهگاه صرف به یک مدرسه و مرکز معنوی ارتقا می‌یابد. این فضا باید محلی برای رشد فکری، اخلاقی و عبادی اعضای خانواده باشد.
در این خصوص آیاتی کلیدی وجود دارد. در سوره احزاب آیه ۳۴ آمده است: «آنچه را در خانه‌های شما از آیات خداوند و حکمت و دانش خوانده می‌شود یاد کنید؛ خداوند لطیف و خبیر است» که توصیه به تکرار ذکر خداوند و آیات الهی است. درست است که آیه احزاب خطاب به همسران پیامبر(ص) است، اما قاعده کلی آن تربیت و تعلیم در محیط خانه را ترسیم می‌کند؛ جایی که آیات الهی و حکمت باید تلاوت شده و مورد تدبر قرار گیرد. خانه، نخستین نهاد آموزشی است که معارف دینی را به نسل‌های بعدی منتقل می‌کند. در سوره نور آیات ۳۵ و ۳۶ در ذیل اشاره به اینکه خداوند متعال نور آسمان‌ها و زمین است، می‌فرماید: «آن نور در خانه‌هایی است که خدا رخصت داد ارجمندش دارند و نامش در آنجا یاد شود و او را هر بامداد و شبانگاه تسبیح گویند». در این آیه، خداوند متعال خانه‌های مؤمنان را به مثابه محلی برای تجلی نور الهی معرفی می‌کند. این نور، نور علم، ذکر، عبادت و عمل صالح است. منزل مؤمن باید مکانی باشد که در آن ذکر و یاد خدا جاری باشد و از مظاهر شرک و غفلت پاک شود. خانه از سرپناه به مدرسه‌ای برای رشد و فضایی نورانی تبدیل می‌شود.

حریم خصوصی و کرامت اهل خانه

اسلام بر حفظ حریم خصوصی و احترام به شخصیت و حقوق فردی اعضای خانواده تأکید ویژه‌ای دارد. این امر از طریق مقررات دقیق چون «شیوه ورود به منزل» تضمین شده است.
آیاتی از قرآن کریم به این امر می‌پردازند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَیٰ أَهْلِهَا...» آیات ۲۷ و ۲۸ سوره نور «استئناس» (کسب اجازه و اطمینان از آمادگی اهل خانه برای پذیرش) را پیش از ورود به منازل دیگران الزامی می‌داند. این دستور، زیربنای حفظ حریم خصوصی، جلوگیری از تجسس و احترام به کرامت و آزادی عمل ساکنان خانه است. ورود بدون اذن، حتی اگر خانه خالی به نظر برسد، تجاوز به مالکیت و حرمت افراد است. این امر شامل همه اندرونی اتاق‌ها، بخش‌های خصوصی داخل خانه و اسرار خانواده نیز می‌شود.

ادب خانه، فرهنگ ورود و خروج

رعایت آداب معاشرت اسلامی در ورود و خروج از خانه، نه تنها برای میهمانان، بلکه برای اعضای خانواده نیز الزامی است تا محیط خانه سرشار از معنویت و احترام متقابل باشد.
آیات کلام الهی نیز ما را به این مطلب رهنمون می‌کند: «فَإِذَا دَخَلْتُم بُیُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَیٰ أَنفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُبَارَکَةً طَیِّبَةً» (نور، ۶۱) و مفهوم کلی آداب معاشرت؛ «وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَکُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ» (حجرات، ۱۱).
آیه ۶۱ سوره نور دستور می‌دهد حتی هنگام ورود به خانه‌های خود (یا خانه‌های دیگران) باید سلام داد؛ «تَحِیَّةً مِّنْ عِندِ اللهِ». سلام در اینجا صرفاً یک سلام اجتماعی نیست، بلکه تحیت معنوی، طلب برکت و سلامت و ایجاد فضای مثبت است. این کار فرهنگ احترام و یاد خدا را در ورودی خانه مستقر می‌کند. رعایت ادب و پرهیز از کنایه و تحقیر(مانند آنچه در سوره حجرات آمده) در داخل خانه نیز باید به‌شدت مورد توجه قرار گیرد.

پاکیزگی و طهارت خانه

خانه در اسلام نماد طهارت محیطی و معنوی است. حفظ نظافت و پاکیزگی محیط زندگی از اصول اساسی سلامت جسمی و روانی و همچنین رضایت الهی است.
از آیات زیر می‌توان این آموزه را برای طهارت خانه مؤمنان برداشت کرد: «وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِیمَ مَکَانَ الْبَیْتِ أَن لَّا تُشْرِکْ بِی شَیْئًا وَطَهِّرْ بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْقَائِمِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ»(حج، ۲۶). «وَعَهِدْنَا إِلَیٰ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَن طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْعَاکِفِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ»(بقره، ۱۲۵).
گرچه در اینجا تطهیر خانه کعبه مطرح است، اما این دستور به صورت یک اصل کلی برای خانه‌های مؤمنان نیز قابل تعمیم است. خانه‌های مؤمنان باید از نجاسات محیطی و معنوی (مانند شرک، گناه و پلیدی) پاک باشند. طهارت محیط فیزیکی، مستقیماً بر روحیه و عبادت افراد تأثیر می‌گذارد. پیامبر اسلام(ص) می‌فرمایند: «النظافة من الإیمان»؛ این پاکیزگی، از الزامات محیط سکونت انسان مؤمن است.

حفظ نسل و تربیت آن

یکی از مهم‌ترین کارکردهای خانه، محافظت از نسل و تربیت فرزندان صالح در برابر انحرافات و تهدیدات بیرونی است. درخصوص توکل به خدا در امر فرزندآوری خداوند به مؤمنان بشارت می‌دهد: «ما به مادر موسی الهام کردیم او را شیر بده و هنگامی که بر او ترسیدی، وی را در دریا(ی نیل) بیفکن و نترس و غمگین مباش، که ما او را به تو بازمی‌گردانیم و او را از رسولان قرار می‌دهیم»(قصص، ۷). اما تنها فرزندآوری نیست، بلکه خداوند متعال به نحوه تربیت نسل آینده نیز سفارش دارد.
آیه ۶ سوره تحریم، اصلی‌ترین مسئولیت والدین را حفاظت از خود و اهل خانه (همسر و فرزندان) در برابر آتش دوزخ معرفی می‌کند. این حفاظت از طریق آموزش، نظارت صحیح و فراهم کردن محیط معنوی میسر است. خانه محلی است که در آن اولین درس‌های ایمان و تقوا آموخته می‌شود. داستان حضرت موسی(ع) نشان می‌دهد خانه مادر(نخستین مکان امن) چگونه به عنوان پایگاهی برای پنهان‌سازی و حمایت از یک سرمایه الهی (پیامبر آینده) عمل می‌کند. خانه ابزاری برای مصون‌سازی خانواده از آسیب‌های فکری و اخلاقی جامعه است.