بدون تردید، اندیشه های بلند و ارزشهای والایی که اسلام به ارمغان آورد در این جهت نقش اساسی داشتند; اما مهمتر از آن، نقش پیامبر(ص)به عنوان مفسر وحی و تجسم عینی تعالیم اسلام بود که آن اندیشه ها و ارزشها را عینیت می بخشید. اگر عربهای تازه مسلمان از نظر آگاهی به حدی نرسیده بودند که معارف عمیق اسلام را درک کنند; اما می توانستند انسان کامل را ببینند و از او الگو بگیرند. از انجایی که سیره اجتماعی پیامبر خاتم(ص) در عصر حاضر نیز می تواند الگوی مسلمانان قرار گیرد و موجبات همدلی و وفاق آنان را فراهم کند، طی گفت و گویی با علامه بزرگوار و استاد اخلاق، آیة ا... جوادی آملی فرازهای زندگی فردی و اجتماعی نبی مکرم را مورد بررسی و مداقه قرار داده ایم که در پی می آید.
* در بررسی سیره اجتماعی زندگی رسول خدا(ص)، وجوه برجسته اخلاقی به چشم می خورد که صداقت ایشان را به عنوان مصداق عینی تقوای باطنی حضرت، آن هم در عصر جاهلیت و تباهی پیش از ظهور اسلام معرفی می کند، حضرتعالی چه تحلیلی در این زمینه دارید؟
** یکی از حقایق زندگی پیامبر خدا، زندگی سالم در محیط بی اخلاق و سرشار از تباهی عربستان است. ایشان در دوران پیش از اسلام به صداقت و امانتداری زبانزد عام و خاص بودند و این در حالی است که هنوز به رسالت عظیم خود مبعوث نشده بودند.اما پس از بعثت هم مشی اخلاقی حضرت در این زمینه جایگاه با ارزش تری نسبت به گذشته پیدا کرد و صداقت گفتار ایشان با ان زمینه ذهنی که در مردم عصر جاهلیت وجود داشت، زمینه گرایش بیشتر آنها را به حضرت فراهم کرد. پیامبر(ص) در معاشرت با مردم، صمیمی، صادق و بی آلایش بودند و از ظاهرسازی، خودنمایی دوری می کردند. ایشان نه خود اهل تصنّع و تکلّف بودند و نه اجازه می دادند دیگران با ایشان به صورت تصنعی و ساختگی رفتار نمایند، زیرا عدم صداقت در معاشرت، بنیان جامعه را بر هم می زند و روابط اجتماعی را از مسیر صحیح خارج می کند. پیامبر(ص)اعلام کردند: از شما برای این رسالت هیچ مزدی نمی خواهم و از متکلفان نیستم. آن حضرت اگر به کسی علاقه نداشتند، اظهار ارادت نمی کردند و با مخالفان خود نیز صادق بودند. هرگز درصدد جذب افراد مادی گرا و ظاهر بین نبودند و در مقابل مقام قدسی و معنوی حضرت نیز مانع ارتباط صمیمی ایشان با دیگران نمی شد. چنانکه امیرمؤمنان(ع) در توصیف پیامبر(ص) فرمودند:" پیامبر(ص) روی زمین می نشستند و غذا می خوردند و با تواضع، همچون بردگان، جلوس می نمودند و با دست خویش کفش و لباسشان را وصله میکردند. بر مرکب برهنه سوار می شدند و کسی را پشت سر خویش سوار می کردند.
*و حضرت در زندگی و تعامل در کنار مردم سایر ادیان الهی در جامعه آن روز عربستان چه نکاتی را در نظر داشتند؟
** پیامبر اعظم(ص)، اسلام را تنها دین حق و تنها راه مستقیمی می دانستند که خداوند متعال آن را شایسته پیروی می داند. اما یقین به حقّانیت اسلام و اعتقاد به جهانی بودن آن، هرگز ایشان را به ستیز با پیروان سایر ادیان و مکاتب و تحمیل عقیده بر آنان وا نداشت، بلکه حضرت برای زندگی با مردم، از هر کیش و مذهب، برنامه خاصی داشتند و همگان را به زندگی مسالمت آمیز در کنار یکدیگر دعوت می کردند و گواه این مساله برنامه ای است که حضرت در هنگام ورود به مدینه، دنبال کردند. ایشان وقتی به مدینه وارد شدند، ترکیب جمعیت آن روز مدینه نامتناسب بود و گروههایی از یهودیان و بت پرستان در آنجا زندگی می کردند. مسلمانان مکه نیز به آنان اضافه شدند. این وضع ممکن بود حادثه آفرین باشد، از این رو، پیمان نامه ای نوشتند که بزرگترین قرارداد در تاریخ اسلام خوانده می شود. این قرارداد حقوق گروههای مختلف ساکن یثرب را معین و زندگی صلح آمیز جمعیت شهر اعم از مسلمان و غیرمسلمان را در نهایت نظم و عدالت مورد نظر قرار داده بود. حضرت بر اساس این پیمان، که با اهل یثرب بستند، زندگی همراه با آرامش را برای آنان فراهم آوردند و تا زمانی که آنان پایبند قرارداد بودند، در کنار مسلمانان زندگی آرامی داشتند و حتی اهل کتاب آزادانه مراسم مذهبی خود را انجام می دادند. پیامبر(ص) با گروه های مختلفی از یهودیان، مسیحیان و مشرکان پیمان صلح امضا کردند و درباره رعایت حقوق گروه هایی که با مسلمانان عهد و پیمانی دارند، فرمودند: آگاه باشید! کسی که به معاهدی که هم پیمان مسلمانان است ظلم کند و یا ضرری به او بزند و یا او را به کاری وادارد که فوق توان اوست و یا چیزی را بدون رضایت وی بگیرد، روز قیامت من بازخواست کننده او خواهم بود. بنابراین، پیامبر(ص) حتی با مشرکان بت پرست، که با نظام دینی و مسلمانان دشمنی نمی کردند، زندگی مسالمت آمیز داشتند، به طوری که دوست و دشمن علاقمند به ایشان بودند.
*در بدو شکل گیری جامعه نوپای اسلامی، پیامبر برای تامین عدالت اجتماعی میان احاد جامعه چه تدابیری را در نظر گرفتند؟
** همانطور که می دانیم، یکی از اصولی که پیامبر اعظم(ص) در روابط اجتماعی خود به آن پایبند بودند و در حق دوست و دشمن، مسلمان و کافر آن را رعایت می کردند، عدالت و حق مداری بود. آن حضرت ظلم به هر کس را به هر نحو، زشت و ناپسند می دانستند. اساساً یکی از اهداف مهم نبی مکرم همانند پیامبران سلف، برقراری عدالت در تمام سطوح جامعه و متوازن ساختن ساختار اجتماعی در میان مردم بود. چنانکه حضرت در پیامی رسان عدالت اجتماعی را در میان مردم این چنین تبین فرمودند: ای مردم! من خود به آنچه خداوند از کتاب نازل کرده است ایمان دارم و مأمور شده ام بین شما عدالت برقرار کنم; پروردگار ما و شما همان خدا است. نتیجه اعمال ما عاید خودمان می شود، و از شما هم عاید خودتان. هیچ حجتی بین ما و شما نیست. خدا بین ما را جمع میک ند و بازگشت همه به سوی اوست. حضرت در تحقق عدالت اجتماعی طبقه بندی های جامعه را از میان برداشتند و در تقسم بیت المال بین فقیر و غنی به مساوات برخورد کردند.ایشان برابری و مساوات انسانها را به عنوان شعار خود مطرح کرده و می فرمودند: از زمان آدم تاکنون، همه انسانها مثل دندانه های شانه با هم برابرند. پیامبر(ص) ضمن مخالفت با معیارهای برجستگی های طبقاتی، تقوا را به عنوان مهمترین رکن برتری انسانها بر یکدیگر، معرفی کردند. چنانکه قرآن کریم صریحا به این مساله تاکید دارد که ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. اینها ملاک امتیاز نیست. گرامی ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست. وآنگاه هم که حضرت قدرت سیاسی را در حجاز به دست گرفتند و قبایل مهم به اسلام گرویدند، همان منطق روزهای نخست بعثت را تکرار کردند.در همین زمینه، درخواست برخی از مشرکان صاحب نفوذی که اسلام آوردن خود را به فاصله گرفتن آن حضرت از مسلمانان فقیر مشروط می کردند، رد کردند و کلام خدای متعال را پیروی نمودند که در قرآن کریم چنین فرمان داده است: و کسانی را که صبح و شام خدا میخوانند و جز ذات پاک او نظری ندارند، از خود دور مکن. نه چیزی از حساب آنها بر توست و نه چیزی از حساب تو بر آنها، که اگر آنها را طرد کنی از ستمگران گردی.
* پیامبر اکرم(ص) در تحقق عدالت اجتماعی، چه رهنمودهایی را به کارگزاران خود ارئه کردند؟
** رسول خدا(ص) برای برقراری عدالت اجتماعی، کارهای زیادی انجام دادند. یکی از آنها، که اهمیت وافری در این جهت داشت، تشکیل حکومت اسلامی بود. در منطق پیامبر(ص)، فلسفه تشکیل حکومت چیزی جز احیای تعالیم اسلام و اجرای عدالت در جامعه نبود. از این رو، یکی از سفارشهای مهم آن حضرت به کارگزاران حکومتی شان، اجرای عدالت بود. نمونه ای گویا از این حقیقت، فرمان حضرت به عمروبن حازم، حاکم یمن، است. پیامبر(ص) به وی فرمان دادند طرفدار حق باشد؛ همانگونه که خدا بدان دستور داده است، و در انجام آن از هیچ تلاشی فروگذار نکند.
* از آنجایی که پیامبر خاتم (ص) اهتمام ویژه ای بر عفو، رحمت و گذشت داشتند، جنابعالی در تبیین این مساله به چه نکات ارزنده ای اشاره می فرمایید؟
**یکی از اصول اخلاقی پیامبر اکرم در عرصه های اجتماعی، عفو و گذشت در حقوق شخصی است. آن حضرت در مواردی که چشم پوشی از جرم موجب تنبّه و بیداری مجرم و تربیت و هدایت وی می گردید از حقوق شخصی خود صرف نظر میکردند و عفو می نمودند.پیامبر(ص) وقتی با اقتدار وارد مکه شدند، همه کسانی را که به ایشان ستم کرده بودند، عفو کردند و از هیچ کس انتقام نگرفتند. با آنکه قریش و مشرکان مکه از آغاز ظهور اسلام تا آن روز در مورد رسول خدا(ص) از هرگونه دشمنی و آزار فروگذار نکرده بودند، در مقابل ابوسفیان که گفت: «الیوم یوم الملحمة»، اعلام کردند: «الیوم یوم المرحمة» و فرمودند: امروز بر شما سرزنشی نیست، خدا شما را می آمرزد و او مهربانترین مهربانان است. بروید، شما آزاد شده گان هستید. ابو عبدا... جدلی می گوید: گویی به پیامبر می نگرم که همانند پیامبری از پیامبران بود که قومش او را زدند و خونینش کردند و او در حالی که خون از چهره اش می زدود، می گفت: خدایا! از قوم من درگذر که آنها نمی دانند. پیامبر اکرم(ص) مظهر رحمت حضرت حق بودند و نسبت به همه انسانها خیرخواهی می نمودند و این همه نیکی جز در وجود مقدس پیامبر خدا در شخصیت هیچ فردی در آن دوران افول اخلاق ، دیده نشده است.