احتمالاً از آنجایی که این نقاشان به زرگری هم وارد بودند و برخی از نقوش را با زر می‌پوشاندند به نام «نقاش زرگر» خوانده می‌شدند. پیشه‌ای که اگر چه امروز با این عنوان وجود ندارد اما هنوز در برخی از پسوندها و پیشوندهای فامیلی حضور دارد و همچنین نام و نشانشان در میان اسناد و اوراق آستان قدس رضوی ثبت و ضبط شده است.
اسنادی که از هنر می‌گویند
گفته می‌شود حدود ۵۰۰سند در مورد تعمیرات، ساخت‌وساز و تکمیل اماکن متبرکه رضوی در حرم مطهر در مدیریت اسناد آستان قدس رضوی موجود است. این اسناد بیشتر به ثبت و ضبط دستمزدها و سایر هزینه‌ها پرداخته‌اند. در این میان سندهایی هستند که به مشاغل هنری در حرم مربوط هستند. مشاغلی مانند «طراحی کاشی»، «معرق‌تراش» یا «کتیبه‌نویس». «نقاش زرگر» نیز یکی از همین صنایع هنری است که نامش در اسناد حرم مطهر رضوی آمده است. اگر این اسناد را بخوانید به اطلاعاتی درباره این مشاغل ویژه مانند نقاش زرگر، میزان حقوق دریافتی‌شان و همچین منبع آن می‌رسید. براساس آنچه در مقاله «مشاغل هنری موجود در اسناد تعمیرات آستان قدس رضوی» آمده است؛ نام نقاش زرگر در اسناد دیگری به جز اسناد حرم مطهر نیز ذکر شده و این صنعت یکی از مشاغل صنعت‌کاران بوده است. به‌طور مثال مرحوم دکتر ایرج افشار در مقاله‌ای با عنوان «فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه وزارت دارایی» در مجله فرهنگ ایران زمین در سال ۱۳۷۷ شماره ۶ در مقاله‌ای به توصیف «کتابچه تاریخ اصفهان» پرداخته و در آن در وصف انواع اصناف خلایق از ۱۹۹ نوع سخن می‌گوید که شغل ۸۷ آن با عنوان «نقاش زرگر» است. همچنین مرحوم باستانی پاریزی در مقاله «بینوایان در وطن غربی» چاپ شده در مجله بخارا درباره فرستادن بعضی از دانشجویان به پاریس و آنچه آموخته‌اند می‌نویسد و در آن میان در مورد آموزش صنعت نقاش زرگری و مرصع‌سازی سخن می‌گوید.
اینجا حضور نقاشی شده است
از میان اسنادی که به صنایع هنری در حرم مطهر پرداخته‌اند، ۱۱سند درباره پیشه هنری «نقاش زرگر» است. نخستین سند مربوط به سال ۱۲۶۷ قمری است. بنا به این اسناد همان‌طور که هنرمندان تذهیب‌کار معنا را در کتاب‌ها قاب می‌گرفته‌اند، نقاشان زرگر حضور را در حرم مطهر قاب گرفته و زراندود می‌کرده‌اند. این اسناد به نقاشی‌های چشم‌نواز رواق‌های دارالحفاظ، دارالسیاده و همین‌طور سایر قسمت‌های اماکن نزدیک به روضه منوره حضرت به‌خصوص طاق بالاسر مبارک اشاره می‌کنند که به دست هنرمندان نقاش زرگر قلمی شده است. همچنین نقوش ختایی، اسلیمی و ترنج‌های ایوان‌ها و شمسه‌های مسجد بالاسر مبارک اثر دست هنرمندان نقاش بوده است. براساس رقمی به سال۱۱۵۶ قمری نقاشی درون گنبد مطهر طی استیفانامچه‌ای به معمارباشی سرکار خاصه شریف از حاصل ضریح مقدس سپرده و تأکید شده وجوه تعمیرات توسط ابواب جمعان عمال سرکار دیوان بازیافت شود. آن‌طور که این اسناد می‌گویند نقاشی ترنج‌های دور گنبد حرم مطهر در سال ۱۱۶۰ قمری ۱۴ تومان و ۳۰۰دینار هزینه دربرداشته است. همان‌طور که گفته شد این نقاشی‌ها معمولاً آمیخته با طلا بوده‌اند و این امر نشان می‌دهد احتمالاً نقاشانی که این آثار را خلق کرده‌اند، مسلط به فن زرگری هم بوده‌اند و توانسته‌اند رنگ‌های لاجورد، شنجرف و طلایی را با ورقه‌های طلای فرنگی ترکیب کنند.
هنری که در دوره افشار مورد توجه بوده است
در این اسناد به جز شرح تعمیرات و ساخت‌وسازها اصطلاحات هنری نیز آمده است. به‌طور مثال در اسناد تعمیرات دوره افشاریه وجود اصطلاحات نقاشی قابل توجه است. گفته می‌شود اینکه در دوره افشاریه توجه بیشتری به هنر نقاشی و تذهیب در تزئینات اماکن حرم مطهر می‌شده قصه‌ای تاریخی دارد. قصه‌ای که به لشکرکشی نادر به هند و فتوحاتش اشاره دارد. براساس آنچه تاریخ‌دانان می‌گویند نادر شاه در بازگشت از فتح دهلی در کنار اشیای نفیس و جواهرات، تعدادی از هنرمندان و معماران، صنعتگران، نجاران و نقاشان را که در آن دوره در هنر و صنعت خود شهرتی داشتند، استخدام کرد و به ایران فرستاد. بیشتر این هنرمندان در مشهد که پایتخت آن زمان حکومت بود، جمع شدند. ظاهراً نادر با استخدام این هنرمندان می‌خواسته مانند پادهاشان پیشین نامی از خود در صحن و سرای رضوی به یادگار بگذارد.
هنرمندانی که در اسناد زنده‌اند
هرچند امروز ما نام بسیاری از آن هنرمندان را نمی‌دانیم اما در اسناد موجود در آستان قدس رضوی به دلیل ثبت و ضبط مخارج، نام برخی از این هنرمندان به یادگار مانده است. یکی از این نام‌ها محمد حسن نقاش زرگر است که دنباله نامش خود سندی برای این پیشه هنری در دوران گذشته است. هنرمند دیگری که نامش در اسناد موجود ذکر شده، محمد صالح بیک نقاش است. ظاهراً این هنرمند در دوره افشاریه در حرم مطهر رضوی مشغول به کار بوده است. پس از آن باید برای یافتن ردپای هنرمندان نقاش به دوره قاجاریه بیاییم. دوره‌ای که در آن میرزا محمد باقر نقاش‌باشی یکی از نقاشان معروف، اوستاکار باتجربه مجموعه حرم مطهر بوده و به همین دلیل نامش در اسناد مربوط به آن دوره بسیار آمده است. نام میرزا بیشتر از همه در اسناد مربوط به رواق دارالسیاده ذکر شده است. پژوهشگران از روی سبک نقاشی هنری در اغلب این سندها چنین برداشت می‌کنند که دامنه فعالیت استاد محمدباقر تا زمان فتحعلی‌شاه کشیده شده است. همچنین رواق دارالسعاده ازجمله مکان‌های دیگری است که در این اسناد به آن اشاره شده و نقاشانی مانند مشهدی عباس، ملا حبیب‌الله، میرزا لطف‌الله و محمد حسن نقاشان زرگر به خاطر خلق آثاری ماندگار در آن انعام دریافت کرده‌اند. هنرمندانی که هر چند امروز ما از آن‌ها چندان نمی‌دانیم اما نامشان در اسناد زنده مانده است.
نظر شما