حدیثی که میفرماید: «صَدیقُ کُلِّ امْرِء عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ»؛ دوست هر انسان، عقل او و دشمنش، جهل او است. این حدیث گرانبها یادآور اهمیت عقل و تفکر در زندگی فردی و اجتماعی است. در آغاز سال تحصیلی، زمانی که دانشآموزان و دانشجویان آماده یادگیری و رشد هستند، این حدیث میتواند راهنمایی برای کسب دانش و پرورش تفکر باشد.
در گفتوگوی پیش رو با حجتالاسلام طاهر قلیزاده، کارشناس تعلیم و تربیت اسلامی به بررسی ابعاد اخلاقی و اجتماعی این حدیث و کاربردهای آن در زندگی روزمره میپردازیم.
با توجه به آغاز سال تحصیلی چگونه میتوانیم به دانشآموزان کمک کنیم به جای حفظ طوطیوار مطالب، به تفکر و تحلیل عقلانی رو آورند و در این مسیر از آموزههای امام رضا(ع) الهام بگیرند؟
حدیث امام رضا(ع) ناظر بر یک اصل بنیادین تربیتی است. این سخن نشان میدهد رابطه انسان با خود، پیش از هر چیز از مسیر عقلانیت تعریف میشود. درواقع اگر عقل هدایتگر رفتار باشد، انسان در مسیر دوستی با خویش حرکت میکند و اگر جهل غالب شود، انسان به دشمنی درونی گرفتار میشود. این نگاه در نظام آموزشی امروز اهمیت ویژهای دارد. تمرکز صرف بر محفوظات، هرچند توانایی حافظه را تقویت میکند اما به خودی خود عقلانیت اخلاقی را پرورش نمیدهد. عقلانیت اخلاقی زمانی شکل میگیرد که آموزش با تأمل، تحلیل و پرسشگری همراه شود. قرآن کریم نیز این ضرورت را یادآور میشود؛ آنجا که میفرماید: «أَفَلَا تَعْقِلُونَ»، این پرسش مکرر قرآنی، نشانه آن است که دانستن بدون تعقل، ارزشی ندارد. بنابراین مدرسه و دانشگاه باید بستر تربیت اندیشیدن باشند، نه صرفاً انتقال دادهها. وقتی دانشآموز در موقعیتهای واقعی تمرین کند که میان راهحلهای مختلف، تصمیم عقلانیتر و اخلاقیتر را برگزیند، در حقیقت از دام جهل ناآگاهانه رهایی یافته است. این حدیث امام رضا(ع) در عمل یک دعوت است: آموزشی که با پرسشگری، اخلاق و تحلیل پیوند نخورد، به دشمنی با عقل میانجامد، اما هرجا عقلانیت تقویت شود، دوستی پایدار انسان با خودش و جامعهاش شکل میگیرد.
چگونه میتوان با الهام از حدیث گهربار امام رضا(ع) و زنده کردن سنت گفتوگوی رضوی، به جای خشونت و قضاوت عجولانه، فضای صلح و همدلی را در خانوادهها حاکم کرد؟
در روابط خانوادگی یا اجتماعی، موقعیتهایی پیش میآید که عصبانیت و اختلاف بر عقلانیت غلبه میکند. حدیث امام رضا(ع) که میفرمایند «دوست هر انسان عقل او و دشمنش جهل او است» یادآور این است که اگر در این شرایط به عقل تکیه کنیم، در حقیقت از خود دفاع کردهایم و اگر تسلیم جهل شویم، دشمنی را از درون پرورش دادهایم. خشونت یا قضاوت شتابزده معمولاً محصول جهل لحظهای است؛ یعنی واکنشی که از هیجان سرچشمه میگیرد، نه از اندیشه. هر بار که عقل بر تصمیمها حاکم میشود، دوستی با خود و اطرافیان تثبیت میشود و هر بار که جهل اجازه مییابد تصمیمگیرنده باشد، چرخه دشمنی تداوم پیدا میکند.
به نظر شما چگونه میتوان با تقویت عقل جمعی و با الهام از سیره امام رضا(ع) در ترویج علم و دانش، به ایجاد جامعهای آگاهتر و عادلانهتر کمک کرد؟
جهل تنها یک ویژگی فردی نیست؛ گاهی در ساختارهای اجتماعی نهادینه میشود. تبعیضهای نژادی، باورهای خرافی یا سنتهایی که بدون پرسشگری ادامه مییابند، نمونههایی از جهل ساختاری هستند. امام رضا(ع) با تأکید بر اینکه «دوست هر انسان عقل او و دشمنش جهل او است» نشان میدهند این قاعده در سطح جامعه نیز جاری است. جامعهای که به عقل جمعی بها ندهد، دشمن خود را در درون پرورش میدهد.
قرآن نیز بر اهمیت مشورت و خرد جمعی تأکید دارد: «وَأَمْرُهُمْ شُورَی بَیْنَهُمْ». این آیه بیان میکند اداره جامعه براساس مشورت، راهی برای غلبه بر جهل ساختاری است. وقتی تصمیمهای اجتماعی تنها بر پایه تقلید یا تعصب گرفته شود، تبعیض و نادانی بازتولید میشود؛ اما وقتی عقل جمعی به کار گرفته شود، امکان اصلاح و عدالت بیشتر میشود. از منظر علمی، تقویت عقل جمعی نیازمند آموزش عمومی، آزادی پرسشگری و پرورش تفکر انتقادی است. جامعهای که از کودکی به افراد بیاموزد حقیقت را جستوجو کنند، در برابر ساختارهای ناعادلانه مقاومتر خواهد بود و سیره رضوی نیز بر همین نکته استوار است: تقویت اندیشه و اخلاق به گونهای که فرد نهتنها برای خود، بلکه برای جامعه نیز مسئول باشد. به این ترتیب، شکستن چرخههای جهل اجتماعی، تنها با آگاهی فردی ممکن نیست، بلکه با پیوند عقلهای فردی و تبدیل آن به عقل جمعی تحقق مییابد.
جوانان سرمایههای اصلی کشور هستند، اما متأسفانه برخی از گروههای افراطی و فضای مجازی با ترویج اطلاعات نادرست و فریبنده، سعی در گمراه کردن آنها دارند. با الهام از سیره امام رضا(ع) در دفاع از حقیقت، چه راهکارهایی را پیشنهاد میکنید تا جوانان را در برابر این تهدیدها واکسینه کنیم و به آنها بصیرت و خرد لازم را برای تشخیص درست از نادرست ببخشیم؟
یکی از آسیبهای جدی امروز، سوءاستفاده جریانهای افراطی یا فضای مجازی از کمآگاهی انسانها بهخصوص افراد کمسنتر در جوامع است. امام رضا(ع) براساس روایتی که شرح داده شد، هشدار میدهند جهل دشمن انسان است. یعنی هر شخصی که آگاهی و بصیرت خود را تقویت نکند، در معرض تبدیل شدن به میدان نفوذ دشمن درونی و بیرونی است. قرآن کریم در آیه ۳۰ سوره اعراف و وصف کسانی که بدون فکر پیروی میکنند، میفرماید: «إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ»؛ یعنی گروهی گمان میکنند هدایت یافتهاند، در حالی که در دام گمراهیاند. این آیه دقیقاً با پدیده فریب خوردن در برابر تبلیغات افراطی یا مجازی تطبیق دارد. برای تقویت بصیرت جوانان، چند گام ضروری است: نخست، آموزش مهارت تحلیل اطلاعات و تشخیص منابع معتبر؛ دوم، ایجاد فضایی برای گفتوگوی آزاد و پرسشگری تا جوانان پاسخهای درست را در چارچوب عقلانیت دینی بیابند و سوم، پیوند دادن آموزههای دینی با مسائل واقعی زندگی تا ایمان به صورت تجربهای ملموس درآید. سیره رضوی نشان میدهد عقلانیت و معنویت باید همزمان تقویت شوند. انسانی که هم تحلیل عقلانی دارد و هم معنویت درونی، کمتر فریب میخورد. بنابراین، بهترین واکسن در برابر افراطگرایی یا سوءاستفادههای فضای مجازی، همان دوستی پایدار با عقل است که امام رضا(ع) بر آن تأکید کردهاند.
گاهی اوقات، انسانها برای فرار از مسئولیت یا حفظ آرامش ظاهری، آگاهانه چشم خود را بر حقیقت میبندند، اما این جهل انتخابی، در نهایت به ضرر خودشان تمام میشود. با توجه به آموزههای امام رضا(ع) و علم روانشناسی چگونه میتوانیم این عادت خطرناک را در خود و دیگران اصلاح کنیم و شجاعت روبهرو شدن با حقیقت را در خود پرورش دهیم؟
جهل همیشه ناشی از ندانستن نیست؛ گاهی انسان حقیقت را میداند اما آگاهانه چشم بر آن میبندد. روانشناسان این وضعیت را «جهل انتخابی» مینامند؛ حالتی که فرد برای حفظ آرامش موقت یا فرار از مسئولیت، واقعیت را انکار میکند. از نگاه قرآن، این رفتار سابقهای طولانی دارد. آیه ۱۴ سوره نمل «وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَیْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا» بیان میکند برخی آیات الهی را انکار کردند، در حالی که در دل به یقین رسیده بودند. این همان جهل انتخابی است که بهتدریج شخصیت انسان را دچار تضاد و فرسایش درونی میکند. برای اصلاح این عادت، دو راهکار اساسی مطرح است: نخست، تمرین شجاعت در پذیرش حقیقت، هرچند دشوار باشد؛ دوم، پرورش مهارت خودآگاهی تا فرد بتواند انگیزههای فرار از حقیقت را در خود شناسایی کند. در روانشناسی نیز همین اصل مطرح است: سلامت روان زمانی حاصل میشود که فرد با واقعیت مواجه شود و آن را بپذیرد. بنابراین، آموزه امام رضا(ع) و یافتههای علمی در یک نقطه تلاقی دارند: هر انسانی که حقیقت را با عقل بسنجد و آن را بپذیرد، با خود در صلح خواهد بود و هر کس چشم بر حقیقت ببندد، ناخواسته دشمنی درونی را به زندگی خود راه داده است.
در یک کلام، عقل، همراه همیشگی و جهل، سد راه سعادت است. با آغاز سال تحصیلی، فرصتی دوباره برای جان بخشیدن به عقلانیت، اخلاق و بصیرت پیش روی ماست. آموزههای امام رضا(ع) همچون چراغی فروزان، مسیر درست را نمایان کرده و ما را از افتادن در ورطه نادانی در زندگی فردی و جمعی بازمیدارد. بیاییم با تمرکز بر آموزش همراه با تفکر و تحلیل، نه تنها بر دانش خود بیفزاییم، بلکه گامی استوار به سوی رهایی از جهل و نزدیکی به دوست حقیقیمان، عقل برداریم؛ باشد که با عقلانیت، فردایی روشنتر برای خود و جامعه رقم زنیم.
نظر شما