برای ما شیعیان، امام علی(ع) تنها ولی و جانشین رسول خدا(ص) نیست بلکه بیشتر پدری است که هم به محبتش و هم به ولایت و سرپرستیاش محتاجیم. از این رو هر بار به سراغ سخنان ایشان میرویم گویی در محضر پدری والا نشسته و درس زندگی میآموزیم. از این منظر، نامه ۳۱ نهجالبلاغه وصیتی است از پدری برای فرزندان؛ توصیه و سفارشی که هر چند در قالب نامه است اما چنان عمیق و جامع است که میتواند به عنوان منبعی آموزشی مورد توجه قرار گیرد. در این نامه، امام علی(ع) راهکارهایی برای تقویت تقوا، خودشناسی، تعقل و پرورش شخصیت فرزند ارائه میدهد و از روشهای تربیتی مؤثر مانند نصیحت مستقیم، الگوسازی و تحریک تفکر استفاده میکند. توجه به بعد عاطفی و رابطه پدر و فرزندی و نقش مهم پدر در خانواده، یکی از ابعاد بارز نامه ایشان است. حضرت در سختترین شرایط هم نقش پدری خود را نادیده نگرفتند. زمانی که نامه ۳۱ نهجالبلاغه تقریر شده است، حضرت امیرالمؤمنین(ع)، رهبر جامعهاست، از جنگ صفین برگشته اما در اندیشه تربیت فرزندان خود است. عملی که بیانگر این آموزه است که تربیت، دائمی است و متناسب رشد و تحول جسمی و روانی فرزند باید در کنار فرزندان بود. درست است که این نامه از طرف حضرت برای فرزندشان نوشته شده، اما میتواند به عنوان یک روش و الگو برای والدین راهگشا باشد و نوعی آموزش تلقی شود.
از من به تو وصیت
«از پدری فانی و معترف به گذشت زمان که عمرش روی در رفتن دارد و تسلیم گردش روزگار شده، نکوهشکننده جهان، جایگیرنده در سرای مردگان، که فردا از آنجا رخت برمیبندد، به فرزندی که آرزومند چیزی است که به دست نیاید، رهرو راه کسانی است که به هلاکت رسیدهاند و آماج بیماریهاست و گروگان فریب و وامدار مرگ و اسیر نیستی و همپیمان اندوهها و همسر غمهاست، آماج آفات و زمینخورده شهوات و جانشین مردگان است». در این بخش که به منزله عنوان وصیت است، آن بزرگوار برای خود، هفت و برای فرزندش ۱۴ ویژگی را بیان فرموده است. آن حضرت ویژگیهای فرزندش را دو برابر آورده است، زیرا هدف، وصیت و نصیحت ایشان است. آموزههای نامه ۳۱ نهجالبلاغه قابلیت انطباق با رویکردهای تربیتی معاصر را داشته و میتواند به عنوان الگویی عملی در تربیت فردی و اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. همچنین، این آموزهها در طراحی برنامههای تربیتی برای دانشآموزان و نسل جوان، جایگاه ویژهای دارد و راهکارهای کاربردی برای نظام تعلیم و تربیت ارائه میکند. علاوه بر این، تأکید امام علی(ع) بر اهمیت تعادل میان جنبههای مادی و معنوی زندگی میتواند به عنوان راهنمایی ارزشمند برای مواجهه با چالشهای دنیای مدرن مورد توجه قرار گیرد. همچنین، این نامه با ارائه راهکارهایی برای تقویت روحیه مسئولیتپذیری و تعهد اجتماعی، میتواند به شکلگیری نسلی متعهد و آگاه در جامعه کمک کند.
تو همه وجود من هستی فرزندم
محبت از شروط اساسی تربیت است. امام علی(ع) در این نامه که در سراسر آن بعد عاطفی و احساسی آن بسیار پررنگ است به عنوان پدری که در هر شرایطی پاره تن خود را بسیار دوست دارد با امام حسن(ع) سخن میگوید. توجه به این نکته برخلاف تصور عمومی و رایج که وقتی کودکان بزرگ میشوند پدران، خود را از بعد عاطفی و حسی چه از نظر کلامی و فیزیکی از فرزندان به دور نگه میدارند، مهم است. در این نامه، امام علی(ع) به زیبایی محبت خود را به فرزند برومندش بروز میدهد. در فرازی از این نامه آمده است: «من تو را پاره تنم یافتم و دانستم که همه جان منی؛ بهگونهای که اگر آسیبی به تو رسد، چنان است که به من رسیده و اگر مرگ به سراغ تو آید، گویی به سراغ من آمده است. کار تو را کار خود دانستم و این نامه را برای تو نوشتم تا تو را راهنما و پشتیبان باشد، خواه من زنده بمانم و در کنار تو باشم، یا بمیرم».
فرزندم، خداوند پناه تو است
یکی از مواردی که همه ما در دوره جوانی آن را تجربه میکنیم، طلب استقلال است. در این دوران، ما منتهای تلاش خود را به خرج میدهیم تا مستقل شده، روی پای خود بایستیم. با وجود این، در این دوران همچنان به پناهگاه و تکیهگاه امنی احتیاج داریم؛ نه تنها از منظر کمکهای مادی، بلکه از نظر روانی نیز این نیاز را احساس میکنیم. امام علی(ع) مولای همه ما به این نکته در نامه خود اشاره کرده و راهی دائمی و همیشگی را برای پناه جستن به فرزند خود ارائه میکند و میفرماید: «در کارهای خدایی، ملامت ملامتگران در تو اثر نکند و در هرجا که باشد، برای خدا، به هر دشواری تن در ده و دین را نیکو بیاموز و خود را به تحمل ناپسندها عادت ده و در همه کارهایت به خدا پناه ببر؛ زیرا اگر خود را در پناه پروردگارت درآوری، به پناهگاهی استوار و در پناه نگهبانی پیروزمند درآمدهای. اگر چیزی خواهی، فقط از پروردگارت بخواه؛ زیرا بخشیدن و محروم داشتن به دست او است و فراوان طلب خیر کن و وصیت را نیکو دریاب و از آن رخ برمتاب؛ زیرا بهترین سخنان، سخنی است که سودمند افتد و بدان در دانشی که در آن فایدهای نباشد، خیری نباشد و علمی که از آن سودی حاصل نیاید، آموختنش شایسته نبود». فردی که به خدا متکی باشد، هیچ وقت در مقابل مشکلات کم نمیآورد و همواره دست نیاز خود را فقط به سوی خداوند متعال دراز میکند. در ادامه این نامه به ترس از خداوند نیز اشاره شده است به عنوان کلیدی برای پایداری در دنیای فانی.
فرزندم، حامی و همراه باش
همانطور که در سراسر نامه، امام علی(ع) به عنوان پدر، ولی و سرپرست سعی میکند فرزند خود را برای زندگی اجتماعی و مواجهه با مشکلات آماده کند و از یک سو درباره حق و حقوق فرزندان صحبت کرده و درباره حمایتطلبی آنان ایشان را راهنمایی میکند، از دیگر سو در مورد رفتار مناسب با دیگری هم به فرزند خود توصیههای کارآمدی دارد و به ایشان گوشزد میکند که خود نیز حامی و پناه اطرافیان خود است. از جمله این موارد در رفتار با خانمها و زنان در خانواده و رعایت حقوق ایشان است. حضرت علی(ع) در پایان نامه گهربار، حمایت از زنان را به فرزندش میآموزد و وظایف و تکالیفی را که مرد در این خصوص به عهده دارد به ایشان یادآوری میکند و میفرماید: «فراتر از «حد زن» مسئولیتی را به او تحمیل نکن که زن جمال و طراوت زندگی است، نه پهلوان خشن و از غیرت و تعصب بیجا و بدگمانی هم بپرهیز که زن پاک و پارسا را هم به شک و دودلی میکشاند».
منابع:
بررسی مقایسهای مبانی تربیت و فرزندپروری از دیدگاه روانشناسی و اسلام؛ نویسنده: حوریه ربانی اصفهانی
تحلیل آموزههای تربیتی در نامه ۳۱ نهجالبلاغه به عنوان الگویی برای تربیت اسلامی؛ نویسنده: محمد علی نظری
تحلیل ابعاد تربیت اجتماعی کودک بر اساس قرآن و نامه ۳۱ نهج البلاغه؛ نویسندگان: فاطمه مرضیه حسینی کاشانی، نفیسه ثقفی
نظر شما